ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ-ਚਿੰਤਨ ਪਰੰਪਰਾ

1

ਨੌਂਵੀਂ ਦਸਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਨਾਥ ਜੋਗੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉੱਤਰ-ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦੀ ਸੰਵਾਦ ਤੱਕ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਕਾਵਿ-ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਪਰੰਪਰਾ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਲਗਭਗ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਦੇ ਲੰਬੇ ਕਾਲ-ਖੰਡ ਵਿਚ ਫੈਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਕਾਵਿ-ਚਿੰਤਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਸਾਰ ਤੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਦੇ ਨੁਕਤੇ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ: ਪਹਿਲਾ ਇਹ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਾਹਿਤ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਸਾਹਿਤ-ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਸਰਾ ਇਹ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯੁੱਗ-ਬੋਧ ਅਨੁਕੂਲ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਲਾਜ਼ਮੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਲੋੜ ਵੱਜੋਂ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਕ ਸੂਖਮ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵੱਜੋਂ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਹੋਂਦ-ਵਿਧੀ (ontology) ਨੂੰ ਸਮਝਣ-ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ ਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਗੰਭੀਰ ਯਤਨ ਹੋਏ ਹਨ। ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਭਰਤ ਮੁਨੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਪਲੈਟੋ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤਕ ਚਰਚਾ ਦੇ ਆਰੰਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵੇਦਾਂ ਅਤੇ ਹੋਮਰ ਦੇ ਮਹਾਂਕਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਹੋਂਦ-ਵਿਧੀ ਬਾਰੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚਰਚਾ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਉਦੈਕਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਦਮੋਦਰ, ਹਾਫ਼ਿਜ਼-ਬਰਖ਼ੁਰਦਾਰ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਆਦਿ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ, ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਤੇ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਅਜੇਹੀਆਂ ਸਿਧਾਂਤਕ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਹਿਤ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਠੋਸ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ। ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਨਿੱਗਰ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਬਾਰੇ ਸਾਹਿਤ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਸਾਹਿਤ-ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਹਿਤ-ਸਿਰਜਣਾ ਸਮੇਂ ਨਿਰਸੰਦੇਹ, ਲੇਖਕ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਨੁਭਵ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸਾਹਿਤਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਆਦਰਸ਼ ਜਾਂ ਮਾਡਲ ਵੱਜੋਂ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਿਰਜਣ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਪੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਮਾਡਲ