ਜੈਸੇ ਜਲ ਮਹਿ ਕਮਲੁ ਨਿਰਾਲਮ, ਮੁਰਗਾਈ ਨੈ ਸਾਣੇ ।।
ਸੁਰਤਿ ਸਬਦਿ ਭਵ ਸਾਗਰੁ ਤਰੀਐ, ਨਾਨਕ ਨਾਮੁ ਵਖਾਣੇ ।।
(ਰਾਮਕਲੀ, ਮ.੧, ਸਿਧਿ ਗੋਸਿਟ, ਪੰਨਾ ੯੩੮)
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗ੍ਰਹਿਸਤ ਬਾਰੇ ਤਿੰਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ ਹੈ (੧) ਗ੍ਰਹਿਸਤ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ? (੨) ਇਸਤ੍ਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਸਹੀ ਚੋਣ (੩) ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ਦੇ ਫਰਜ਼ । ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਦੋ ਅੰਗ ਬਣਾਏ ਹਨ - ਇਕ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੂਸਰਾ ਪੁਰਸ਼। ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਗੁਣ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਅੱਡੋ ਅੱਡ ਰਹਿਣ ਤੇ ਨਾ ਮੁਕੰਮਲ ਹਨ । ਗ੍ਰਿਹਸਥੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ-ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਕਰਨੀ । ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ-
ਜੈਸੇ ਸਰ ਸਰਤਾ ਸਕਲ ਮੇਂ ਸਮੁੰਦ ਬਡੋ,
ਮੇਰਨ ਮੇਂ ਸੁਮੇਰ ਬਡੋ ਜਗਤ ਬਖਾਨ ਹੈ ।।
ਤਰਵਰਨ ਬਿਖੈ ਜੈਸੇ ਚੰਦਨ ਬਿਰਖ ਬਡੋ,
ਧਾਤਨ ਮੈ ਕਨਿਕ, ਅਤਿ ਉਤਮ ਕੇ ਮਾਨ ਹੈ ।
ਪੰਛਨਿ ਮੇਂ ਹੰਸ, ਮ੍ਰਿਗਰਾਜਨ ਮੇਂ ਸ਼ਾਰਦੂਲ,
ਰਾਗਨ ਮੇਂ ਸ੍ਰੀ ਰਾਗ, ਪਾਰਸ ਪਖਾਨ ਹੈ ।
ਗਯਾਨਨ ਮੇਂ ਗਯਾਨ, ਅਰ ਧਯਾਨਨ ਮੇਂ ਧਯਾਨ ਗੁਰ,
ਸਕਲ ਧਰਮ ਮੈ ਗ੍ਰਿਹਸਤ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। (ਕਬਿੱਤ ੩੭੬)
ਭਾਵ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰੋਵਰਾਂ ਤੇ ਨਦੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਮੁੰਦਰ ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਹੈ, ਬਿਰਛਾਂ ਵਿਚੋਂ ਚੰਦਨ ਉੱਤਮ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਛੋਹ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਬੂਟਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਗੰਧਤ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਧਾਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸੋਨਾ ਉੱਤਮ ਹੈ, ਪੰਛੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਦੁੱਧ ਪਾਣੀ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੰਸ ਤੇ ਚੌਪਾਇਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸ਼ੇਰ, ਰਾਗਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸ੍ਰੀ ਰਾਗ ਅਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਾਰਸ ਸਰਬੋਤਮ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਗਿਆਨ ਤੇ ਧਿਆਨ ਵਿਚੋਂ ਗੁਰੂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਤੇ ਧਿਆਨ ਉੱਤਮ ਹਨ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਵਿਚੋਂ ਗ੍ਰਹਿਸਤ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ।
ਇਸਤ੍ਰੀ ਪੁਰਬ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਇਕਾਈ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਤੇ ਸੰਯੋਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵਾਰਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਮਾਨਵਤਾ ਦੀ ਸਾਰੀ ਧਾਰਮਕ ਜਾਂ ਸਮਾਜਕ ਤਰੱਕੀ ਚੰਗੇ ਗ੍ਰਿਹਸਥੀ ਜੀਵਨ ਪਰ ਨਿਰਭਰ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਵਰ ਅਤੇ ਕੰਨਿਆ ਦੀ ਚੋਣ ਗੁਣ, ਕਰਮ, ਸੁਭਾਵ, ਅਰੋਗਤਾ ਅਤੇ ਆਯੂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਗ੍ਰਿਹਸਥੀ ਦੇ ਫਰਜ਼ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਚਾਰ ਲਾਵਾਂ ਵਿਚ ਦੱਸੇ ਹਨ। ਗੁਰਮਤਿ ਵਿੱਚ ਵਿਹਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਮਾਰਥ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਤੋਰਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ
