ਵਾਰ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ

ਚੂੰਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੀ ਇੱਕ ਵਾਰਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਕਰਕੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰ-ਕਾਵਿ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਜੋ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪਿੱਛੇ ਵਾਰ ਕਾਵਿ ਦੀਆਂ ਸਿੱਧਾਂਤਕ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਦਸ ਆਏ ਹਾਂ ਕਿ ਵਾਰ-ਵੰਨਗੀਆਂ ਵਿਚ ਇੱਕ ਅਧਿਆਤਮਕ ਵੰਨਗੀ ਦੀ ਵਾਰ ਵੀ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਬਾਈ ਵਾਰਾਂ ਇਸੇ ਕੋਟੀ ਵਿਚ ਗਿਣੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਵਾਰਾਂ ਹਨ। ਇਥੇ ਦਸਣਾ ਵਾਜਿਬ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਆਪਣੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਸ ਵਕਤ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿੱਤ ਸਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਸ ਵਕਤ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਦੋ ਨਮੂਨੇ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ-(1) ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ (ਰਜ਼ਮੀਆ ਵਾਰਾਂ-ਬੀਰ ਰਸੀ) (2) ਅਧਿਆਤਮਕ ਵਾਰਾਂ (ਬਜ਼ਮੀਆ ਵਾਰਾਂ-ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸੀ)। ਬੇਸ਼ੱਕ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਵਾਰ ਰਚਨਾ ਵੇਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀਆਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਵਾਰਾਂ ਇੱਕ ਮਾਡਲ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਜੋ ਵਾਰਾਂ ਲਿਖੀਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ 'ਤੇ ਗਾਉਣ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਵੀ ਨਾਲ ਲਿਖੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਜਿਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਧੁਨੀਆਂ 'ਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਹਨ, ਉਤੇ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਆਏ ਨਾਂ, ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਉਗਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵਾਰ-ਪਰੰਪਰਾ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਸੀ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਪੂਰਵ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਰ ਜੌਬਨ 'ਤੇ ਸੀ। ਪੂਰਵ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ-1. ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ-ਟੁੰਡੇ ਅਸਰਾਜੇ ਦੀ ਧੁਨੀ ਪੈ ਗਾਵਣੀ, 2. ਗੁਜਰੀ ਕੀ ਵਾਰ-ਸਿਕੰਦਰ ਇਬਰਾਹੀਮ ਕੀ ਵਾਰ ਕੀ ਧੁਨੀ, 3. ਰਾਗ ਵਡਹੰਸ ਕੀ-ਲਲਾ ਬਹਿਲੀਮਾ ਕੀ ਧੁਨੀ, 4. ਰਾਗ ਰਾਮਕਲੀ ਕੀ ਵਾਰ-ਜੋਧੇ ਵੀਰ ਪੂਰਬਾਣੀ ਕੀ ਧੁਨੀ, 5. ਸਾਰੰਗ ਕੀ ਵਾਰ-ਰਾਇ ਮਹਮੇ ਹਸਨੇ ਕੀ ਧੁਨੀ, 6. ਰਾਗ ਮਲਾਰ ਕੀ ਵਾਰ-ਰਾਣੇ ਕੈਲਾਸ ਕਥਾ ਮਾਲਦੇਉ ਕੀ ਧੁਨੀ, 7. ਕਾਨੜੇ ਕੀ ਵਾਰ-ਮੂਸੇ ਕੀ ਵਾਰ ਕੀ ਧੁਨੀ।

ਇਥੇ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਬਣਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਧਿਆਤਮਕ ਵਾਰਾਂ ਮਜ਼ਮੂਨ ਪੱਖੋਂ ਬੇਸ਼ੱਕ ਵਿਭਿੰਨ ਹਨ ਪਰ ਤਕਨੀਕ, ਛੰਦ ਵਿਧਾਨ ਅਤੇ ਪਉੜੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪੱਖੋਂ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀਆਂ ਸੂਚਕ ਹਨ। ਚੂੰਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਅਧਿਆਤਮਕ