ਸਨ ? ਗਾਵਾਂ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਘੋੜਿਆਂ ਲਾਗੇ ਬੈਠੀਆਂ ਘਾਹ ਵਿੱਚ ਮੂੰਹ ਮਾਰੀ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਤੀਵੀਆਂ ਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਧੁੱਪ ਨਾਲ ਲੂਹੇ ਚਿਹਰੇ, ਗੋਹਿਆਂ ਉੱਤੇ ਦੇਗਚੀਆਂ ਰੱਖੀ ਖਬਰੇ ਕੀ ਉਬਾਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ? ਕੌੜਾ ਧੂੰਆਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖਿਲਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਭਗਦੜ ਜਿਹੀ ਮੱਚੀ ਹੋਈ ਸੀ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟਾ, ਸ਼ੋਰ-ਸ਼ਰਾਬਾ!

ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੇਵਲ ਕਸਾਕ ਤੀਵੀਂਆਂ ਬੁੱਢਿਆਂ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਕੋਲ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਕਸਾਕ ਮਰਦ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉੱਥੇ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਕਿਤੇ ਇਉਂ ਛਾਈ ਮਾਈ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਉਂ ਧਰਤੀ ਨਿਗਲ ਗਈ ਹੋਵੇ।

ਕਸਾਕ ਤੀਵੀਆਂ ਕੋਠਿਆਂ ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਮਿੱਟੀ ਘੱਟੇ ਵਿੱਚ ਧੁੱਸ ਮਾਰਦੇ ਭੱਜਦੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਗਾਲ਼ਾਂ ਕੱਢਦੀਆਂ ਸਨ:

"ਲੱਖ ਲਾਨ੍ਹਤ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਕੈਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ।"

2

ਗਊਆਂ ਦੇ ਰੰਭਣ ਤੇ ਕਾਵਾਂ ਦੀ ਕਾਂ ਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਟੈਪੀ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਰੀਆਂ, ਮਿੱਘੀਆਂ ਤੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਟੁਣਕਦੀ, ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਉੱਠ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

“ਓਏ.. ਜਵਾਨ... ਛੇਤੀ ਕਰੋ ਭਈ।"

“ਸਾਥੀਓ... ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੋ !"

“ਪੌਣ ਚੱਕੀਆਂ ਲਾਗੇ ਭਈ।"

ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸੂਰਜ ਠੰਡਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਤੇ ਤੱਤੀ ਧੂੜ ਬਹਿੰਦੀ ਗਈ ਤੇ ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਰੁੱਖ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਉੱਘੜ ਆਏ। ਜਿੱਥੋਂ ਤੀਕ ਨਜ਼ਰ ਪਹੁੰਚਦੀ, ਵਾੜੀਆਂ ਹੀ ਵਾੜੀਆਂ ਤੇ ਚਿੱਟੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ ਤੀਕ ਛੱਕੜ, ਠੇਲ੍ਹਿਆਂ, ਬੱਘੀਆਂ, ਲੱਕੜ ਦੀਆਂ ਪੇਟੀਆਂ ਨਾਲ ਰੁੱਕੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਤੇ ਗਊਆਂ ਵਾੜੀਆਂ ਤੇ ਪੈਣ ਚੱਕੀਆਂ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਬਾਹਰ ਤੱਕ, ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਖਲ੍ਹੋਤੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਪੌਣ ਚੱਕੀਆਂ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਮਨੁੱਖੀ ਭੀੜ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਉੱਠ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲਾਖੇ ਚਿਹਰੇ, ਖਹੁਰੀਆਂ ਦਾਹੜੀਆਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਘਸਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਤੀਵੀਆਂ ਹੰਭੀਆਂ ਹੁਟੀਆਂ, ਕੁੜੀਆਂ ਚਿੜੀਆਂ ਹਸੂੰ ਹਸੂੰ ਕਰਦੀਆਂ, ਮੁੰਡੇ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਟੱਪਦੇ ਦੌੜਦੇ, ਜੀਭਾਂ ਕੱਢੀ ਕੁੱਤੇ, ਸਭ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਅਥਾਹ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਰਲੇ ਮਿਲੇ ਪਏ ਸਨ। ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵਰਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲੀਰਾਂ ਲਮਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਰੰਗ ਫਿੱਕੇ ਹੋਏ ਪਏ ਸਨ ਤੇ ਸਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਭੇਡ ਦੀ ਖੱਲ ਦੀਆਂ ਟੋਪੀਆਂ ਛਿੱਕੂਆਂ ਵਾਂਗ ਮੂਧੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਪੇਟੀਆਂ ਕਾਰਤੂਸਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਚੰਗੀ ਤਗੜੀ ਕਾਠੀ ਵਾਲੇ ਗੱਭਰੂ ਸਨ ਇਹ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੋਂ ਦੀ ਰਫ਼ਲਾਂ ਨੇ ਮੂੰਹ ਚੁੱਕਿਆ