ਸਭ ਅੱਖਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਭਰੇ, ਮੁੱਕੇ ਉੱਘਰਦੇ ਤੇ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦੇ, ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਏ।

"ਤੇਰੀ ਕੁੱਤੀ ਦੇ ਪੁੱਤ ਦੀ ।"

"ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਛੱਡਣਾ ਫਿਰ ਵੀ ਨਹੀਂ।"

“ਵਾਹੀ ਕੀਹਦੇ ਲਈ ਕਰੀਏ ?" ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਚੀਖੀਆਂ। "ਕਸਾਕਾਂ ਤੇ ਅਫਸਰਾਂ ਲਈ।”

"ਫਿਰ ਮੁੜ ਕੇ ਗੁਲਾਮ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ?"

“ਉਸ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਹੋਣੀ ਏ, ਕਸਾਕ ਸਾਡੀ ਖੱਲ ਉਧੇੜਨ। ਉਸ ਦੀ ਸਲਾਹ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਅਫਸਰਾਂ ਤੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੇ ਜੂਠੇ ਭਾਂਡੇ ਮਾਂਜੀਏ।"

"ਅੱਖੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾ ਗ਼ੱਦਾਰਾ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਲੈ ਕੇ ।"

"ਭੋਹ ਖੱਲ ਭਰੇ ਸਹੁਰੇ ਦੀ। ਆਪਣੇ ਸਾਕ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਹੀ ਵੇਖਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੈ।"

ਬਜ਼ੁਰਗ ਫੇਰ ਬੋਲਿਆ:

"ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਓਏ, ਭੌਂਕੀ ਹੀ ਨਾ ਜਾਓ ਸਾਰੇ।"

“ਚੁੱਪ ਕਰ ਬੁੱਢਿਆ, ਪਾਟੇ ਛਿੱਤਰ ਵਾਂਗ ਵਧੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏਂ।"

ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਭਰੇ ਪੀਤੇ, ਲਾਲ ਲਾਲ ਅੱਖਾਂ ਕੱਢੀ ਤੇ ਹਰੇ ਮੁੱਕੇ ਚੁੱਕੀ, ਸਭ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਘੂਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਇੱਕ ਮੁੱਕਾ ਕਿਸੇ ਜੜ੍ਹ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਭ ਇੱਕ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਲੱਗੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਭਜਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਚੁੱਪ ਹੋ ਜਾਓ, ਭਰਾਵੋ ।"

“ਮਾਫ ਕਰੋ... ਮੈਨੂੰ ਕਿੱਧਰ ਧੂਹ ਲੈ ਚੱਲੇ ਓ? ਜਾਣ ਦਿਓ ਗੁੱਸੇ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਕਣਕ ਦੀ ਬੋਰੀ ਵਾਂਗ ਕਿਉਂ ਘਸੀਟੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ।"

ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਜਬੜੇ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਆਇਆ।

“ਸਾਥੀਓ, ਬਥੇਰੀ ਹੋ ਗਈ ਏ ਏਸ ਨਾਲ । ਹੁਣ ਜਾਣ ਦਿਓ ਇਸ ਨੂੰ। ਸਾਨੂੰ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਜੁੱਟਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਅਸਾਂ ਇੱਕ ਕਮਾਂਡਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਈ ਬੰਦੇ ਚੁਣਨੇ ਹੋਣਗੇ। ਤੁਹਾਡੀ ਚੋਣ ਕਿਸ ਦੀ ਹੈ ?"

ਝੱਟ ਕੁ ਲਈ ਬਿਲਕੁਲ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਛਾ ਗਈ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਬਿਲਕੁਲ ਚੁੱਪ ਚਾਂ ਵਰਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਫਿਰ ਇੱਕ ਵੇਰ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕੇ ਗਏ ਤੇ ਇੱਕ ਨਾਂ ਸੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਨਾਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਸਾਰੀ ਸਟੈਪੀ ਦੀਆਂ ਵਾੜੀਆਂ ਤੇ ਦਰਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਫੈਲਦੀ ਚਲੀ ਗਈ।

"ਕੋ-ਜੂ-ਖ!"

ਇਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਪਰਤ ਕੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੁੜ ਆਈ।

"ਊਖ।"