ਲੱਗ ਪਏ:

“ਡੈਡੀ ਡੈਡੀ ।"

"ਅੰਕਲ ਮਿਕੋਲਾ! ਅੰਕਲ ਮਿਕੋਲਾ ।"

"ਲਾਲ ਫੌਜ ਸਾਡੇ ਵੱਛੇ ਡਕਾਰ ਗਈ।"

"ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ ਬੰਦੂਕ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਅੱਖ ਉਡਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਸ਼ਰਾਬ ਵਿੱਚ ਮਸਤ ਸਾਡੀ ਵਾੜੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ।"

ਦੂਜੇ ਰੀਫੂਜੀ ਜੋ ਕਲ੍ਹ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਸਨ ਤੇ ਵਸਨੀਕੀਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਲੱਗਦੇ ਸਨ, ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਸਾਰੇ ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਚੁੱਲ੍ਹਿਆਂ ਉਤੇ ਪਈਆਂ ਦੇਗਚੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਧੂੰਆਂ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕਸਾਕ ਤੀਵੀਆਂ ਕੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਸੀ। ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚ ਛੁਪੀਆਂ ਲੁਕੀਆਂ ਗਾਵਾਂ, ਬਾਹਰ ਹਿੱਕ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਕੁੱਕੜ ਕੁਕੜੀਆਂ ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਖੰਭ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਭੁੰਨਣ ਤੇ ਰਿੰਨ੍ਹਣ ਪਕਾਣ ਦਾ ਕੰਮ ਜ਼ੋਰਾਂ ਉੱਤੇ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।

ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ਉੱਤੇ ਬੜੇ ਜ਼ੋਰਾਂ ਸ਼ੋਰਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੁਲ੍ਹਾੜੀਆਂ ਨਾਲ ਦਵਾ ਦਵ ਕੱਟ ਵੱਢ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਹਥੌੜੇ ਏਨੇ ਜ਼ੋਰ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਚਲਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਦਰਿਆ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਠਾਹ-ਠਾਹ ਵਿੱਚ ਮੱਧਮ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਤੇ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਚਿੱਪਰਾਂ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਉੱਡ ਕੇ ਵੱਜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸੜੇ ਪੁੱਲ ਦੀ ਥਾਈਂ ਨਵਾਂ ਪੁੱਲ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਉੱਤੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ।

ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੋਈ ਅਵੇਸਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਵੀਆਂ ਕਸਾਕ ਟੋਲੀਆਂ ਸੰਗਠਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਅਫ਼ਸਰ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਪੀਆਂ ਫੜੀ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਕਲਰਕ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁਰਸੀਆਂ ਮੇਜ਼ ਡਾਹ ਕੇ ਬੈਠੇ ਲਿਸਟਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਤੇ ਨਾਂ ਬੋਲਣ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਕਸਾਕ, ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਚਮਕਦਾਰ ਫੀਤੀਆਂ ਲਾਈ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਦੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ, ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ - ਮਸਾਂ ਛੇ ਸਤ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ -ਗੱਲ ਹੀ ਹੋਰ ਸੀ। ਮੰਡੀ ਵਿੱਚ, ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇ ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ, ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਢੀਆਂ ਟੁਕੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਿੱਸਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਵਰਦੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਵੀਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਜਿਹੜੇ ਬਾਹਰ ਢਾਬਿਆਂ ਢਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਛੁਪੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਲੋਂ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਮੋੜ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਲਿਆ ਕੇ, ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਪੁੱਠਾ ਟੰਗ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਾਂ ਤੇ ਗਿਰਝਾਂ ਦੀ ਉਹ ਖੁਰਾਕ ਬਣ ਗਏ ਸਨ।

ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਸਾਲ ਭਰ ਦੀ ਹੈ, ਜਦ ਸਾਰੇ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਤੱਕ, ਭਾਂਬੜ ਬਲ ਉੱਠੇ ਸਨ। ਤੇ ਆਰੰਭ ਕਿਸ ਕੀਤਾ ਸੀ ?

ਅੱਜ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੱਸ ਸਕਦਾ। ਨਾ ਨਾਂ, ਨਾ ਪਤਾ, ਖ਼ਬਰੇ ਕਿੱਥੋਂ ਅਚਾਨਕ