ਖਾਣੇ ਤੋਂ ਬਾਦ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਚਾਹ ਮਿਲੀ । ਸਾਡੇ ਤੀਸਰੇ ਸਾਥੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਟ ਵਿਚੋਂ ਭੁਜੀਏ ਦਾ ਇਕ ਪੈਕਟ ਕੱਢਿਆ ਤੇ ਕਮਾਂਡਰ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮੁੱਠੀ-ਮੁੱਠੀ ਵੰਡੇ ਆਇਆ। ਹਰ ਕੋਈ ਇਸ ਉੱਤੇ ਖਿੜ ਉਠਿਆ। ਚਾਹ, ਚਾਹ ਨਾ ਰਹੀ, ਫ਼ੀਸਟ ਹੋ ਗਈ। ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਚਾਹ ਨਾਲ ਖਾਣ ਨੂੰ ਕੁਝ ਮਿਲ ਜਾਵੇ, ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚੰਗੀ ਚੀਜ਼ ਸੋਚਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ। ਉਸ ਸਾਥੀ ਨੇ ਇਹ ਪੈਕਟ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਖ੍ਰੀਦਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਗੁਰੀਲੇ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਜਾਣ। ਵਾਕਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਢੇਰ ਸਾਰੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕੀਤਾ। ਅਜਿਹੀ ਅੱਯਾਸ਼ੀ, ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ, ਕਦੇ ਕਦੇ ਨਸੀਬ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਅਚੰਭਾ ਉਸ ਵਕਤ ਹੋਇਆ ਜਦ ਇਕ ਜਣੇ ਨੇ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਹੋਇਆ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕੁਝ ਕਿਹਾ। ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ਵੱਡੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਧੋਤਾ, ਹਵਾ ਵਿਚ ਛੱਡਿਆ, ਸੁਕਾਇਆ ਤੇ ਤਹਿ ਲਗਾ ਕੇ ਜੇਬ ਵਿਚ ਪਾ ਲਿਆ।

"ਇਹ ਕੀ?" ਮੈਂ ਬਾਸੂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖੇਗਾ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਵੇਗਾ।"

ਸੋ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ। ਵੈਸੇ ਵੀ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਕੂੜੇ ਕਰਕਟ ਦੇ ਢੇਰ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਕੂੜਾ ਕਰਕਟ 'ਸੱਭਿਅਕ' ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਬਹੁਤਾਤ, ਅੱਯਾਸ਼ੀ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਕੂੜ-ਕਬਾੜ ਤੇ ਗੰਦਗੀ। 'ਸੱਭਿਅਕ' ਮਨੁੱਖ ਗੋਆ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਕੰਢੇ ਉੱਤੇ ਜਾਕੇ ਵੀ ਗੰਦ ਪਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਰੋਹਤਾਂਗ ਦੇ ਬਰਫ਼ਾਨੀ ਦੱਰੇ ਉੱਤੇ ਵੀ, ਕਸਬਿਆਂ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਦੂਰ ਰਹੀ। ਹਿਮਾਲਾ ਤੇ ਐਂਟਾਰਕਟੀਕਾ ਦੇ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਮਿਹਰ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਚੇ। ਖ਼ੈਰ, ਇਸ ਸੂਚੀ ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਲੰਬਾ ਕਰਨ ਦੀ ਏਥੇ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਪਾਲੀਥੀਨ ਦੁਰਲੱਭ ਵਸਤੂ ਵਾਂਗ ਹੈ। ਗੁਰੀਲੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਵੇਰੇ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਲਈ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਮੀਂਹ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਰੱਖ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਕਬਾਇਲੀ ਆਪਣੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਗੰਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਚੋਂ ਪੀਣ ਵਾਸਤੇ ਪਾਣੀ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕੁਦਰਤੀ ਟਾਇਲਟ ਪੇਪਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ। ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਵਾਲੀ ਸਨਅਤ ਦੀ ਵਬਾ ਅਜੇ ਉਥੇ ਪਹੁੰਚੀ ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੰਦਗੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਜ਼ਹਿਰ ਘੋਲ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਰੱਬ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਮਨਾਵਾਂ ਕਿ ਕਿਸਦਾ ਜਿਸ ਨੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼, ਹਰਦੁਆਰ, ਬਨਾਰਸ ਅਤੇ ਅਲਾਹਾਬਾਦ ਵਾਂਗ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਐਲਾਨੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਨੇ ਗੰਦਗੀ ਦੇ ਅੰਬਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਦੇਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ, ਨਦੀਆਂ ਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮੈਲਾ ਕਰ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਚੰਗਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਭਿਅਕ ਤੇ ਭੱਦਰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅਜੇ ਓਧਰ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਕਲਕੱਤਾ ਵਰਗੇ ਡੈੱਨ ਉੱਸਰ ਪੈਂਦੇ। ਇਕ ਚੀਜ਼ ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਭਰਮਣ ਦੌਰਾਨ ਮੈਨੂੰ ਟੁੰਬਿਆ ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕ ਨਾ ਤਾਂ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇ-ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਨਾ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਨਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਪ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਨਾ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਧੋਣ ਤੇ ਪਸ਼ਚਾਤਾਪ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰੀ ਜੋਖ਼ਮ