ਭੂਸ਼ਣਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਬੀ ਹੈ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਵਸਰਾਂ ਪਰ ਭਾਵ ਅਨੁਕੂਲ ਸੁਹਣੇ ਵੀਚਾਰਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਬੀ ਕਰਕੇ ਲਾਵੰਨਤਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਤਨਾ ਕੁਛ ਕਰਕੇ ਬੀ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਉਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਸੋਮਾ ਹੋਣਾ ਕਵੀ ਦੀ ਰਚਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੋਪ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਇਸ ਦੇ ਮਲਵਈ ਬੋਲੀ ਦੇ ਮਿਠੇ ਪਦ ਕਵੀ ਜੀ ਬੀ ਛਡ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਰਹੇ, ਓਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੀ ਆਪਣੀ ਕਾਵ੍ਯ ਰਚਨਾਂ ਵਿਚ ਜਿਉਂ ਕੇ ਤਿਉਂ ਗੁੰਦ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਅਪਣੀ ਜੜਤਕਾਰੀ ਵਿਚ ਇਸ ਪੋਥੀ ਦੇ ਸੋਮਾ ਹੋਣ ਦੀ ਦਮਕ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਫੇਰ ਸਾਖੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਓਸੇ ਤਰਤੀਬ ਵਿਚ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਤਰਤੀਬ ਵਿਚ ਕਿ ਇਸ ਪੋਥੀ ਵਿਚ ਲਿਖਤ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਖੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਵੀ ਜੀ ਨੇ ਸੋਧਿਆ ਤੇ ਸਿੰਗਾਰਿਆ ਹੈ ਓਹ ਗੁ: ਪ੍ਰ: ਸੂ: ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਰਾਸ ੧੧ ਤੇ ਐਨ ੧ ਦਾ ਇਸ ਪੋਥੀ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰਖਕੇ ਪਾਠ ਕੀਤਿਆਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਪੋਥੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਸਮਾਂ

ਇਸ ਪੋਥੀ ਦਾ ਕਲਮੀ ਨੁਸਖਾ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਉਹ ਸਾਰਾ ਇਕੋ ਕਲਮ ਤੇ ਇਕੋ ਹੱਥ ਦੀ ਲਿਖਤ ਸੀ ਤੇ ਚੰਗਾ ਪੁਰਾਣਾ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਉਪਰ ਨਾਂ ਤਾਂ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਰਚਨਹਾਰ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਕੋਈ ਸੰਮਤ ਸੀ ਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਲਿਖਾਰੀ ਦੀ ਲਿਖਣ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕੋਈ ਤ੍ਰੀਕ ਦਿਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੋ ਪੁਸਤਕ ਸਰ ਸਰਦਾਰ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸੱਚੇ ਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਉਪਰ ਬੀ ਰਚਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸੰਮਤ ਨਹੀਂ ਤੇ ਸਰ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬੀ ਇਸ ਦਾ 'ਰਚਨਾਂ ਕਾਲ' ਕੋਈ ਨਿਸਚਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ। ਪਰ ਇਹ ਗਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਤਰਜਮੇ ਦੇ ਪੁਸਤਕ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਤਰਜੁਮਾ ਜਨਵਰੀ 1876 ਈ: ਵਿਚ ਛਪਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਜੇ ਹੋਰ ਪਿਛੇ ਜਾਈਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਬੀ ਸਹੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਉਲਥਾਯਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁ: ਪ੍ਰ: ਸੂ: ਗ੍ਰੰਥ 1900 ਬਿ: (1843 ਈ:) ਵਿਚ ਸਮਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਏਹ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਸਫਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਕਵੀ ਜੀ ਨੇ ਰਾਸ ੧੧ ਤੇ ਐਨ ੧ ਵਿਚ ਕਾਵ੍ਯ ਵਿਚ ਗੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਰਾਸ ੧੧ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਪਹਿਲੋਂ ਦਾ ਹਿਸਾ ਹੈ। ਉਸਤੋਂ ਬਾਦ ਰਾਸ ੧੨, ੬ ਰੁਤਾਂ ਤੇ ਫਿਰ ਦੋ ਐਨ ਰਚੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੋ