ਵਾਪਾਰ-3

ਮੁਨਾਫ਼ਾ, ਮੁਕਾਬਲਾ, ਮੁਨਾਪਲੀ ਅਤੇ ਮੁਨਾਫ਼ਾਖੋਰੀ

ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਕਹਾਵਤ ਹੈ, 'ਨੇਕੀ ਕਰ ਦਰਿਆ ਮੇਂ ਡਾਲ'। ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਇਹ ਅਤੇ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਹੋਰ ਕਈ ਉਕਤੀਆਂ ਉਪਜਾਈਆਂ ਸਨ, ਉਦੋਂ ਉਹ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਵਿਚਰਣ ਅਤੇ ਵਿਕਸਣ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਖਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਕਈ ਭਲਾਈ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਭਲਾਈ ਨੂੰ ਚਿਤਾਰਨਾ ਤਾਂ ਇਕ ਪਾਸੇ, ਚੇਤੇ ਰੱਖਣਾ ਵੀ ਮਨ ਨੂੰ ਮੈਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਅਤੇ (ਇਸਦੇ ਉਲਟ) ਕਿਸੇ ਬਦਲੇ ਜਾਂ ਫਲ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਆਪਣੀਆਂ ਚੰਗਿਆਈਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਬਹੁਤਾ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ, ਪਰ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਹੈ ਕਿ ਕਰਮ-ਫਲ ਦਾ ਮੋਹ ਤਿਆਗਣ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੋ ਮਿਲ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰਨਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਨਾਲ ਕਰਮ-ਫਲ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਅਸਲ ਵਿਚ ਕੰਮ ਦੇ ਫਲ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਹੈ। ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਕਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਨਾ ਚਲੇ ਜਾਣ, ਸਾਧਾਰਣ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਾਧਾਰਣ ਸੱਚ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਨੇਕੀਆਂ ਦਾ ਢੰਡੋਰਾ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਸੇਰਾ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੇਕੀ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਨੇਕੀ ਦੀ ਆਸ ਨਾ ਰੱਖਣੀ, ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਵੇਖਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ। ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਨੇਕੀ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਨੇਕੀ ਦੀ ਆਸ ਰੱਖਣੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਨੇਕ ਹੋਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇਣ ਦੇ ਤੁੱਲ ਹੈ। ਜੇ ਨੇਕੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੁੱਟੀ ਗਈ, ਸਗੋਂ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਉੱਗਣ ਅਤੇ ਮੌਲਣ ਲਈ ਬੀਜ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਨੇਕੀ ਵਰਗੀ ਵੱਡ-ਮੁੱਲੀ ਵਸਤੂ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੁੱਟੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸਗੋਂ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਬਣਾਈ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਮੱਧਕਾਲ ਤਕ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਜੀਵਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ, ਧਰਤੀ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੀਵਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਪਰੇ ਕਿਸੇ ਜੰਨਤ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਜਾਂ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਪਰੇ ਕਿਸੇ ਮੁਕਤੀ ਵਿਚ ਵਿਲੀਨਤਾ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਮਨੋਰਥ ਸਮਾਜਕ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਜੰਗ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣ ਕੇ ਰਾਜ-ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਅਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਉਸੇ