ਦੂਜੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਬਾਹਰਮੁਖਤਾ ਵਿੱਚ ਮਨ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਦਾ ਭੇਤ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਥਾਂ ਮਿਲਵਰਤਣ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਬਾਹਰਮੁਖਤਾ ਦੀ ਜਾਚ ਇੱਕ ਕਨਨ ਤਪੱਸਿਆ ਹੈ, ਔਖੀ ਘਾਟੀ ਹੈ। ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਕੋਈ ਅਪਹੁੰਚ ਆਦਰਸ਼ ਨਹੀਂ। ਕੁਝ ਇੱਕ ਜਨੂਨੀਆਂ, ਕੱਟੜ-ਪੰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਮਨੋ-ਰੋਗੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਆਦਮੀ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪੇ ਦੀ ਸੰਕੀਰਣਤਾ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰੰਤੂ ਅਜਿਹਾ ਕਦੇ ਕਦੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਨਾ-ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ, ਰੋਸਿਆਂ, ਗਿਲਿਆਂ, ਮਿਹਣਿਆਂ, ਚਿੰਤਾਵਾਂ, ਬੋਰਿਆਂ ਅਤੇ ਬੇ-ਵਸਾਹੀਆਂ ਦੇ ਵੱਸ ਪਿਆ ਬੀਤ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਰੋਸੇ, ਗਿਲੇ ਅਤੇ ਬੇਵਸਾਹੀਆਂ ਓਪਰਿਆਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਮ ਕਰਕੇ, ਆਪਣਿਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣਿਆਂ ਨਾਲ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਅਤੁੱਟ ਸਾਂਝ ਪਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਕਿ ਕਿਸੇ ਚੇਤਨ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਯੋਗਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰੋ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਚੇਤਨ ਜਤਨ ਰਾਹੀਂ ਆਪੇ ਦੀ ਸੰਕੀਰਣਤਾ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਕੇ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਨਾਲ ਪੱਕੀ ਦੋਸਤੀ ਪਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਵੇ।
ਹੁਣ ਤਕ ਹੋਈ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਸਿੱਟੇ ਨਿਕਲੇ ਹਨ; ਇੱਕ ਇਹ ਕਿ ਪ੍ਰਸੰਨ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ; ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਇਹ ਕਿ ਬਾਹਰਮੁਖਤਾ ਮੁਕਾਬਲੇ ਅਤੇ ਮਾਲਕੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਉਪਜ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਸਾਂਝ, ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਮਿੱਤ੍ਰਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੋਵੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇਮਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹਾ ਇੱਕ ਸੂੜ ਜਾਂ ਨੇਮ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਕੋਮਲ ਭਾਵੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਧਰਤੀ ਉਤਲਾ ਜੀਵਨ ਲੱਖਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸੁਆਰਥ ਅਤੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਖੇਡ ਖੇਡਦਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਕੜੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਅਤੇ ਮਾੜੇ ਦੀ ਹਾਰ ਹੁੰਦੀ ਆਈ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹੋ ਨੇਮ ਵਰਤਦਾ ਹੈ। ਕੋਮਲ ਭਾਵੀ ਮਨੁੱਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਮਜ਼ੋਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਹਾਰ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਦੇ ਜਾਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਖੇਡ ਵਿੱਚੋਂ ਖ਼ਾਰਜ ਹੁੰਦੇ ਆਏ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਆਪੇ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਜਾਂ ਸੀਮਿਤ ਹੋ ਕੇ ਕੋਮਲ ਭਾਵੀ ਮਨੁੱਖ ਉਸ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਉਣੀ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਕੌੜੇ ਫਿੱਕੇ ਤਜਰਬੇ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਕੋਮਲ ਭਾਵੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਨਿਰਾਸ਼ ਅਤੇ ਉਦਾਸ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਉਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੰਕੋਚ ਲੈਣਾ ਹੀ ਲਾਹੇਵੰਦਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਸਕੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਉਦਾਸੀ ਅਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਕੁਝ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਹਰਲੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਠੋਰਤਾ ਅਤੇ ਬੇ-ਵਫ਼ਾਈ ਦੇ ਗਿਲਿਆਂ ਸ਼ਿਕਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਜੀਵਨ ਵੱਲੋਂ ਹੋਈਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਵਧੀਕੀਆਂ ਨੂੰ ਜੇ ਉਹ ਵਿਸਾਰ ਸਕੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬਣ ਜਾਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ ਕਿ 'ਖੁਸ਼ੀ ਕਿਧਰੋਂ ਬਾਹਰੋਂ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ: ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲਵਰਤਣ ਦੀ ਥਾਂ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਪਰਵਾਨ
