ਹੈ। ਪੌਣਧਾਰਾ ਵਿਧੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਾਹਰ ਵਰਤੀ ਪੌਣਧਾਰਾ ਵਿਧੀ ਅਤੇ ਅੰਦਰਵਰਤੀ ਪੌਣਧਾਰਾ ਧਾਰਾ ਵਿਧੀ। ਜਦੋਂ ਧੁਨੀਆਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਵੇਲੇ ਵਾਯੂਧਾਰਾ ਫੇਫੜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਵਰਤੀ ਪੌਣਧਾਰਾ ਵਿਧੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਧੁਨੀਆਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਵੇਲੇ ਵਾਯੂ ਧਾਰਾ ਫੇਫੜਿਆਂ ਅੰਦਰ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰਵਰਤੀ ਪੌਣਧਾਰਾ ਵਿਧੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-

ਧੁਨੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ- ਧੁਨੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਾਹ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਧੁਨੀ/ਗੂੰਜ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਧੁਨੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਾਦ-ਤੰਤਰੀਆਂ (Vocal Cords) ਅਤੇ ਕੰਠ-ਪਠਾਰ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਆਉਂਦੀ ਵਾਯੂਧਾਰਾ ਨਾਦ-ਤੰਤਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਲੰਘਾਕੇ ਹੀ ਧੁਨੀਆਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਨਾਦ ਤੰਤਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਧੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਨਾਦੀ ਜਾਂ ਸਘੋਸ਼ (Voiced) ਧੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਦ- ਰਹਿਤ ਜਾਂ ਅਘੋਸ਼ (Voiceless) ਧੁਨੀਆਂ। ਜਦੋਂ ਨਾਦ-ਤੰਤਰੀਆਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਦੀ ਵਿਥ (glottis) ਆਮ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਾਲੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਧੁਨੀਆਂ ਨਾਦ ਰਹਿਤ (Voiceless) ਜਾਂ ਅਘੋਸ਼ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਕ, ਖ, ਚ, ਫ, ਤ, ਥ, ਪ, ਬ, ਹਿੰਦੀ ਦੀਆਂ क, ख, च, छ, त, ष, प, फ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਦੀਆਂ p, t, k ਆਦਿ ਧੁਨੀਆਂ ਨਾਕ ਰਹਿਤ ਜਾਂ ਅਘੋਸ਼ ਧੁਨੀਆਂ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਨਾਕ ਤੰਤਰੀਆਂ ਦੀ ਵਿਥ (gloltis) ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਵਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੀ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਧੁਨੀਆਂ ਨਾਕੀ ਜਾਂ ਸਘੋਸ਼ (Voiced) ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗ, ਘ, ਜ, ਝ, ਦ, ਧ, ਬ, ਭ, ਡ, ਢ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ग, घ, द, ध, ज, ड, ब, भ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ b, d, g ਆਦਿ ਧੁਨੀਆਂ ਨਾਕੀ ਜਾਂ ਸਘੋਸ਼ (voiced) ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਉਚਾਰਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ- ਉਚਾਰਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਧੁਨੀਆਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਅਮਲ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਹ ਧੁਨੀ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋਕੇ ਉਚਾਰਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ।

ਸਾਹ (Respiration) -> ਧੁਨੀ (Rhonation) -> ਉਚਾਰਨ (articulation)

ਉਚਾਰਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਸਮੁੱਚੇ ਉਚਾਰਨ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਚਾਰਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਬੁੱਲ, ਦੰਦ-ਪਠਾਰ, ਤਾਲੂ, ਕਾਕਲ ਅਤੇ ਜੀਭ ਆਦਿ ਉਚਾਰਨ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ- ਉਚਾਰਨ ਅੰਗ/ਉਚਾਰਕ (Atliculators) ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? ਇਹ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?

ਉੱਤਰ- ਉਹ ਅੰਗ ਜੋ ਧੁਨੀ ਉਚਾਰਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਚਾਰਨ ਅੰਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਬੁੱਲ, ਦੰਦ, ਦੰਦ