ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਲਹਿੰਦੀ ਦੋ ਵੱਖਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਕੇ, ਇਕ ਨਵਾਂ ਬਿਖੇੜਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਗ੍ਰੀਅਰਸਨ (1968) ਨੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਬੋਲੀ ਸਿਰਫ਼ ਡੋਗਰੀ ਹੀ ਮੰਨੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਬੋਲੀਆਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ: ਲਹਿੰਦੀ ਜਾਂ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬੀ, ਡੋਗਰੀ ਜਾਂ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਤੀਸਰੀ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ। ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਪਬੋਲੀਆਂ (ਸਬਡਾਇਲੈਕਟ) ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ ਵੱਲੋਂ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਐਟਲਸ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਗ੍ਰੀਅਰਜਨ ਦੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦਿਆਂ, ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਰੇਖਾਵਾਂ ਉਲੀਕੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ 28 ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਦਰਜ਼ ਹਨ। ਪ੍ਰੋ. ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟਕਸਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੇਤ 10 ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੱਸੀਆਂ ਹਨ। ਡਾ. ਜੀ.ਐਸ ਰਿਆਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕ ਲੇਖ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾਈ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਹੈ ਕਿ ਲਹਿੰਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਪੰਜਾਬੀ, ਲਹਿੰਦੀ ਦੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਉਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਸਰਵੇਖਣ ਨੂੰ ਹਰਫ਼ੇ-ਆਖਿਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅੱਜ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਥਿਰਤਾ ਵਧੇਰੇ ਸੀ। ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬੁਲਾਰੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜਾ ਵਸੇ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬੀ ਬੁਲਾਰੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਆ ਗਏ। ਇਹ ਲੋਕ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਖਿੱਤੇ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਅਤੇ ਗਏ। ਇਹ ਲੋਕ ਬਹੁ-ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਿਚਰਨ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਉਪਭਾਸ਼ਿਕਤਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੌਮੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਬਣਨ ਨਾਲ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ। ਵਡੋਦਰਾ ਸਥਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਖੋਜ-ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਸਵੈ-ਸੇਵਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਿਛਲੇ 4-5 ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਲਗਭਗ ਇਕ ਕਰੋੜ ਦੇ ਖਰਚ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦਾ ਭਾਸ਼ਾ ਸਰਵੇਖਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸਰਵੇਖਣ ਦੇ ਸਿੱਟੇ 50 ਭਾਗਾਂ ਅਤੇ 35000 ਪੰਨਿਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਜਿਸ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਥਿਤੀ ਉਜਾਗਰ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਰਵੇਖਣ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਥਿਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਨ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਖੇਤਰੀ-ਵੰਡ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

1.       ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਖੇਤਰ

(ੳ) ਪਾਕ-ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਖੇਤਰ

(ਅ) ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਆਈ ਵਸੋਂ ਦਾ ਖੇਤਰ

2.       ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ (ਭਾਰਤ) ਦਾ ਖੇਤਰ

(ੳ) ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਖੇਤਰ

(ਅ) ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਆਈ ਵਸੋਂ ਦਾ ਖੇਤਰ

(ੲ) ਹਰਿਆਣਾ ਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਖੇਤਰ

(ਸ) ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਖੇਤਰ

ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਇਸ ਸਭਾਵੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

(3)

21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਉਥਾਨ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤਮ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹੋਏ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਸਦੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦਹਾਕਾ ਸਾਡੇ ਲਈ ਨਵਾਂ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਸੂਚਨਾ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ। ਅਰਥਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਕਾਲਖੰਡ ਦੀ ਮੁੱਖ ਪਛਾਣ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਸ਼ੁੱਧ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਵਡਮੁੱਲੀਆਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਖੋਜਾਂ ਦਾ ਦੌਰ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਨੈਨੋ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਫਿਜ਼ਿਕਸ ਦੇ ਪਿਛੇ ਮਾਈਕਰੋ ਅਤੇ ਮਾਲੀਕਿਊਲਰ ਪੱਧਰ ਦੀ ਖੋਜ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿੱਤੀ-ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਬੇਲੋੜੀਆਂ ਤੇ ਵਾਧੂ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦੇ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਲੋੜਾਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਇਸ ਦੌਰ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਵੱਲ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਮਸੱਸਤ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਉੱਪਰ ਗਲਬਾ ਬਣਾ ਕੇ, ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਲਸ਼ਾਲੀ ਸੰਚਾਰ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਰਾਜਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੱਲ ਵਧੇਰੇ ਅਗਰਸਰ ਹਨ। ਇਉਂ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਵਿਸ਼ਵ-ਸਥਿਤੀ ਜਿਸ ਕਦਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਦੂਰਗਾਮੀਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਖੇਤਰੀ ਬੋਲੀਆਂ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਦਾ ਖਦਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਕਾਬਲਗੋਰ ਹੈ:

'ਮਰ ਰਹੀ ਹੈ ਮੇਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਬਦ,

ਮਰ ਰਹੀ ਹੈ ਮੇਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਾਕ ਵਾਕ

……………………………….

ਧੰਮੀ ਵੇਲਾ, ਪਹੁ-ਫੁਟਾਲਾ, ਛਾਹ ਵੇਲਾ, ਲੌਢਾ ਵੇਲਾ

ਦੀਵਾ ਵੱਟੀ, ਖਉਪੀਆ, ਕੌੜਾ ਸੋਤਾ,

ਢਲਦੀਆਂ ਖਿੱਤੀਆਂ

ਘੜੀਆਂ, ਪਹਿਰ, ਬਿੰਦ, ਪਲ, ਛਿਣ, ਨਿਮਖ ਵਿਚਾਰੇ