ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਾ-ਕਾਵਿ ਮੱਧਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਸਮਰਿੱਧ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਾ-ਕਾਵਿ ਦਾ ਰਚਨਾ-ਸੰਸਾਰ ਏਨਾ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਾ ਅਤੇ ਗਿਣਤੀ ਤੇ ਗੁਣਾਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਏਨਾ ਪਸਾਰਾ-ਮੂਲਕ ਤੇ ਵਖਰੇਵੇਂ ਭਰਿਆ ਹੈ, ਕਿ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਦਾ ਰਚਨਾ-ਸੰਗਠਨ ਗੁਰਬਾਣੀ ਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਲਾਮ ਵਰਗੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੇ ਰਚਨਾ ਵਸਤੂ ਦੀ ਇਕਰਸਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਦੋ ਅਸਲੋਂ ਹੀ ਵੱਖਰੇ ਤੇ ਕਈ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜਾਂ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਾਕਾਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਇਕਸੁਰਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਵਖਰੇਵੇਂ ਕਾਰਨ ਵੀ ਸਭ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਾ- ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਵਸਤੂ ਤੇ ਰੂਪਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਕਲਾਸਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਦਰਜਾ ਰਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ 'ਲੰਡੇ ਤੇ ਮੀਣੀ' ਜਾਂ 'ਚਾਹ ਤੇ ਲੱਸੀ ਝਗੜੇ' ਵਰਗੇ ਸਧਾਰਨ ਕਿੱਸੇ ਵੀ। ਸੋ ਇਸ ਯਤਨ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਹੀ ਜ਼ਿਕਰ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਾ-ਕਾਵਿ ਦੇ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਸਾਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਉਹ ਹਨ: ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸੇ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਿਲੱਖਣ ਰੂਪਾਕਾਰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੇ ਕਾਰਣ, ਸਮਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ-ਧਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕ-ਰੂਪਾਂ ਨਾਲ ਵਸਤੂ-ਸਾਰ ਦੀ ਸਾਂਝ ਤੇ ਵਖਰੇਵਾਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸੇ ਦੇ ਰਚਨਾ-ਵਸਤੂ, ਰਚਨਾ-ਸ਼ੈਲੀਆਂ, ਦੁਖਾਂਤ-ਸੁਖਾਂਤ ਪਰੰਪਰਾ, ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਥਾਨਕ ਰੂੜੀਆਂ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੇ ਵਖਰੇਵੇਂ, ਅਤੇ ਯਥਾਰਥ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ।

ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਾ ਬਿਰਤਾਂਤਕ-ਕਾਵਿ ਦੀ ਇਕ ਵੰਨਗੀ ਹੈ। ਬਿਰਤਾਂਤਕ-ਸਾਹਿਤ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਲੋਕ-ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਉਦੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਧਾਰਨ ਲੋਕ ਸਨਾਤਨੀ ਸਮਾਜਕ ਵਿਵਸਥਾ ਤੋਂ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਪੁਨਰ-ਜਾਗਰਤੀ ਤੇ ਲੋਕ- ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਉਭਾਰ (resurgence) ਸਧਾਰਨ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਪਤਨਮੁਖੀ ਸਨਾਤਨੀ ਮੁੱਲਾਂ ਦੇ ਦਾਬੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਰੀਝਾਂ ਤੇ ਉਮੰਗਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਮੱਧਕਾਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤਕ-ਸਾਹਿਤ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਨਾਤਨੀ ਸਾਮੰਤਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਦਾਬੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਹਿਤ-ਮੁਖੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਾ-ਕਾਵਿ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਵੀ ਮੱਧਕਾਲੀ ਸਨਾਤਨੀ ਸਾਮੰਤਕ ਸਮਾਜਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਪਤਨ ਸਮੇਂ ਹੋਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਾ-ਕਾਵਿ ਮੱਧਕਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਾਪਰੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਲੋਕ-ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਵਿਦਰੋਹੀ ਲਹਿਰਾਂ