ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਟੱਕਰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਏਸੇ ਪੜਾਅ ਨੂੰ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਮੱਧਕਾਲੀ ਸਾਮੰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉਤਪਾਦਨ ਸੋਮਿਆਂ ਉਪਰ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਰਗ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਵਰਗ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਸੀ। ਮੱਧਕਾਲੀ ਸਾਮੰਤੀ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀ ਅਸਧਾਰਨਤਾ ਕਰਕੇ ਹੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਸੀ। ਸਮਾਜਕ ਉਤਪਾਦਨ ਉਪਰ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇਜ਼ਾਰੇਦਾਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਵਰਗ (ਸਾਮੰਤਸ਼ਾਹੀ) ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼, ਅਸਧਾਰਨ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੁਆਰਾ ਵਰੋਸਾਏ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਕੀਤੀ-ਕੱਤਰੀ ਉਪਰ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਮੋਹਰ ਲਾਉਂਦਾ। ਇਹ ਕੰਮ ਇਸ ਵਰਗ ਦੀ ਅਸਧਾਰਨਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹੋਇਆ ਵੀ ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ। ਸੋ ਮੱਧਕਾਲ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਕਲਾ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਅਸਧਾਰਨਤਾ ਹੀ ਧਿਆਨ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਰਹੀ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਾਹਿਤ-ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੇ ਅਸਾਧਾਰਨ, ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ੀਲ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਰੋਸਾਏ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖ ਹੋਣ ਦੀ ਮਿੱਥ ਪ੍ਰਵਾਨ ਰਹੀ।

ਤਕਨੀਕੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵੀਂ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਉਪਰ ਉਸਦੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੂੰ ਘਟਾ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਧੇਰੇ ਸਮਰੱਥਾਵਾਨ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ। ਵਿਗਿਆਨਕ ਖੋਜਾਂ ਨੇ ਸਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਅਸਧਾਰਨ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸੁਆਮੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਉਪਰ ਵੱਧਦੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੇ ਉਸਦੇ ਸਮਾਜਕ ਰੁਤਬੇ ਵਿਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਵਿਗਿਆਨਕ ਚੇਤਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚੋਂ ਰੱਬ ਤੇ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਖ਼ਾਰਜ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਵਿਚ ਲੈ ਆਂਦਾ। ਪੱਛਮ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਜਾਗਰਣ ਕਾਲ (renaissance) ਦੇ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਦਾ ਇਕ ਨਵਾਂ ਪਾਸਾਰ ਖੋਲ੍ਹਿਆ, ਪਰਾ-ਲੌਕਿਕ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਥਾਂ ਸਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਲੌਕਿਕ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਤਕਨੀਕੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ, ਉਥੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਸਨੇ ਪੁਨਰ-ਜਾਗਰਣ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੱਧਕਾਲੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਾਮੰਤੀ ਮਨੋ-ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜਾ ਦਿੱਤਾ। ਪੁਨਰ-ਜਾਗਰਿਤੀ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਨੇ ਆਰਥਿਕ-ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਵਰਗ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਨੂੰ ਸਿੱਧੀ ਚੁਨੌਤੀ ਦਿੱਤੀ । ਸਥਾਪਤ ਸਾਮੰਤਸ਼ਾਹੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਦੇ ਸੰਵਾਹਕ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਵਰਗ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਉੱਠੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਲਹਿਰਾਂ ਨੇ ਦੱਬੀਆਂ ਕੁਚਲੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਭਰਵਾਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਸਮਾਜਕ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜਾਇਆ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਸੋਮਿਆਂ ਉਪਰ ਇਕ ਵਰਗ ਦੇ ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਧਰਾਤਲ ਉਪਰ ਵੰਗਾਰ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਲਹਿਰਾਂ ਨੇ ਸਭ ਮਨੁੱਖਾਂ ਲਈ ਆਰਥਿਕ, ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਨਾਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜੋ