'ਰਿਗਦੇਵ' ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਉਸ ਜਮਾਨੇ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।

ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸੀਮਾ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਅਨੇਕ ਹੱਲੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ, ਪਾਰਸੀ, ਚੀਨੀ, ਕੁਸ਼ਾਨ, ਹੂਨ, ਗੁੱਜਰ ਤੇ ਜੱਟ ਆਦਿ ਜਾਤੀਆਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਬਹੁਤੇ ਭਾਗ ਉਤੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ । ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਰਾਜੇ, ਰਾਜ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਚੰਦਰ ਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਨਾ ਬੱਝ ਸਕਿਆ, ਪਰ ਇਹ ਏਕਤਾ ਵੀ ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਛੇਤੀ ਹੀ ਭੰਗ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲਗਭਗ ਬਾਰਾਂ ਸੌ ਵਰ੍ਹੇ ਤਕ ਪੰਜਾਬ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਇਲਾਕਿਆਂ, ਟੋਟਿਆਂ ਜਾਂ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦਸਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤਕ ਸਿਵਾਇ ਜੈ ਪਾਲ ਵਰਗੇ ਇਕ ਅੱਧ ਰਾਜੇ ਦੇ, ਜਿਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ, ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਉਤੇ ਇਕ ਸਕਤੀਸਾਲੀ ਰਾਜ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ, ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਖੇਰੂੰ ਖੇਰੂੰ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਜਸੀ, ਸਭਿਆਚਾਰਿਕ ਜਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੱਖੋਂ, ਇਕ ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਬੱਝਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ।

ਗਿਆਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਤੋਂ ਹੀ ਮਹਿਮੂਦ ਗ਼ਜ਼ਨਵੀਂ ਦੇ ਹੱਲਿਆਂ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਅਖਾੜਾ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਸੌ ਵਰ੍ਹੇ ਤੱਕ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਗਜ਼ਨੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਫੇਰ ਲਗਭਗ ਤਿੰਨ ਸੌ ਸਾਲ ਤੱਕ ਗ਼ੁਲਾਮਾਂ, ਸੱਯਦਾਂ ਤੇ ਲੋਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਆਦਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਖ਼ਾਨਦਾਨਾਂ ਦੀ ਕਿਸਮਤ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬਣਦੀ ਵਿਗੜਦੀ ਰਹੀ। ਜੋ ਵੀ ਬਾਹਰੋਂ ਆਇਆ ਉਸ ਨੇ ਏਥੋਂ ਦੀ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ, ਉਜਾੜਿਆ ਤੇ ਏਥੋਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕੀਤਾ । ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਵੇਲੇ ਏਥੇ ਅਮਨ-ਅਮਾਨ ਕਾਇਮ ਹੋਇਆ ਤੇ ਮੁੜ ਸ਼ਾਂਤ ਤੇ ਸੱਭਯ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਹੜਾ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੁੱਢ ਤੱਕ, ਸਿਵਾਇ ਇੱਕਾ-ਦੁੱਕਾ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ, ਲਗਭਗ ਸਮਾਨ ਹੀ ਰਿਹਾ।

ਉਪਰੋਕਤ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਦਾ ਵਿਵਰਣ ਦੇਣ ਦਾ ਸਾਡਾ ਮਨੋਰਥ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਨੂੰ ਘੜਨ, ਉਸਾਰਨ ਜਾਂ ਵਿਗਸਾਉਣ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ, ਰਾਜਸੀ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਤਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਜਾਂ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਹਾਕੇ ਤਕ ਦੇ ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਸਾਹਿੱਤ ਰਚਿਆ ਗਿਆ. ਉਸ ਦਾ ਸਹੀ ਸਰਵੇਖਣ ਜਾਂ ਮੁਲਾਂਕਣ ਉਪਰੋਕਤ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜਸੀ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਣਗਿਣਤ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੋਰ ਤੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਜਿੰਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪਿਆ, ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ। ਦਰਾਵੜ, ਖੱਟੜ, ਸੱਖੜ, ਖੋਖਰ, ਆਰੀਏ, ਯੂਨਾਨੀ, ਪਾਰਥੀ, ਸਿਥੀਅਨ, ਹੂਨ, ਈਰਾਨੀ, ਮਿਸਰੀ, ਅਰਬੀ, ਤੁਰਕੀ, ਪਠਾਨ, ਗੱਲ ਕੀ ਸੈਂਕੜੇ ਨਿੱਕੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਕੌਮਾਂ, ਜਾਤੀਆਂ, ਕਬੀਲੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਆਏ । ਕਈਆਂ ਦਾ ਨਾਂ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਮਿਟ ਗਿਆ, ਕਈ ਏਥੋਂ ਦੀ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਪੱਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਚ-ਮਿਚ ਗਏ, ਕਈ ਆਪਣੇ ਅੱਡਰੇ ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣਾ ਸਥਾਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋਏ। ਬਾਹਰੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਹਰ ਜਾਤੀ ਜਾਂ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਭਿਅਤਾ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ, ਚੱਜ-ਆਚਾਰ, ਭਾਸ਼ਾ