(4) ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਰਚਿਤ ਹਰ ਸ਼ਲੋਕ ਉੱਤੇ ਫਰੀਦ ਦਾ ਨਾਂ ਮੋਹਰ ਵਾਂਗ ਅੰਕਿਤ ਹੈ। ਜੇ ਫਰੀਦ ਨੇ ਆਪ ਰਚਨਾ ਨਾ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀ ਹੱਕ ਸੀ ਕਿ ਆਪ ਲਿਖ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਫਰੀਦ ਦਾ ਨਾਂ ਜੜ ਦਿੰਦਾ।

(5) ਬਾਣੀ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਗਵਾਹੀ ਤੋਂ ਵੀ ਇਹੀ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਇਹ ਰਚਨਾ ਹੈ, ਉਹ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਸ਼ਕਰ-ਗੰਜ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ "ਬੁੱਢਾ ਹੋਇਆ ਸ਼ੇਖ ਫਰੀਦ, ਕੰਬਣ ਲੱਗੀ ਦੇਹਿ ਤਨ ਸੁਕਾ ਪਿੰਜਰ ਥੀਆ, ਸੁਬਹ ਨਿਵਾਜ ਗੁਜਾਰ, ਇੰਨੀ ਨਿੱਕੀ ਜੰਘੀਐ ਥੱਲ ਡੂਗਰ ਭਵਿਓਮ" ਆਦਿ ਸ਼ੇਖ ਫਰੀਦ ਵਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ 93 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਉਮਰ ਭੋਗ ਕੇ ਮਰੇ, ਜਦ ਕਿ ਸ਼ੇਖ ਬ੍ਰਹਮ ਕੇਵਲ 42 ਸਾਲ ਹੀ ਜੀਵੇ।

(6) ਲਾਜਵੰਤੀ ਰਾਮਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਨੇ ਤੁਕ ਦੇ ਗਲਤ ਅਰਥ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜੰਮਦੇ-ਮਰਦੇ ਜਾਂ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲ ਹੈ, ਫਰੀਦ ਦੀ ਗੱਦੀ ਵੱਲ ਨਹੀਂ। ਚਲ ਚਲ ਗਈਆਂ ਪੰਖੀਆਂ, ਸਿਰ ਭਰਿਆ ਭੀ ਚਲਸੀ’ ਇਸ ਤੁੱਕ ਦਾ ਅਰਥ ਫਰੀਦ ਦੀ ਗੱਦੀ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ।

(7) ਡਾਕਟਰ ਗੋਪਾਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਦਲੀਲ ਵੀ ਵਜਨਦਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵੀ ਪੂਰਵ-ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਸਾਹਿੱਤਕ ਕ੍ਰਿਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ। ਜੇ ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਸਾਡੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅੱਠਵੀਂ ਨੌਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਮਾਰਗ ਤੇ ਪੈ ਗਈ ਸੀ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਇਸ ਦਾ ਠੁੱਕ ਬੱਝ ਜਾਣਾ ਅਸੁਭਾਵਿਕ ਨਹੀਂ।

(8) ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਫਾਰਸੀ ਵਿਚ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਵੀ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸੱਕ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਵੀ ਬਾਰ ਬਾਰ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਚਨਾਂ ਦੀ ਮਿਠਾਸ ਨਾਲ ਲੱਖਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾਇਆ। ਇਹ ਮਿਠਾਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ।

ਉਪਰੋਕਤ ਦਲੀਲਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਰਜ ਰਚਨਾ ਦੇ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਸ਼ਕਰ- ਗੰਜ ਦੀ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਭੁਲੇਖਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ।

ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਦੀ ਕਾਵਿ-ਕਲਾ : ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਥਾਂ ਹੈ। ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸ਼ੁੱਧ ਤੇ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਹੈ ਤੇ ਅੱਜ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਹੈ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੰਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਫਰੀਦ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਥ ਜੋਗੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਦੀ ਸਾਰੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚੋਂ ਸਦਾਚਾਰਿਕ ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੜੇ ਕਲਾ-ਮਈ, ਸਰਲ, ਰਵਾਂ ਤੇ ਸੰਜਮ-ਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ-ਗੋਚਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਸੁਚੱਜੀ ਸ਼ਬਦ-ਚੋਣ, ਅਲੰਕਾਰ, ਬਿੰਬ, ਚਿੱਤਰ ਤੇ ਸੰਕੇਤ ਆਪ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਉਚਾਣਾਂ ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਬਖ਼ਸਦੇ ਹਨ। ਭਾਵ ਤੇ ਬੁੱਧੀ ਨੂੰ ਇਕ-ਸੁਰ ਰੱਖ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸਰਲ, ਸਾਦੇ ਸਪੱਸਟ ਪਰ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਤਕ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਪੁਚਾਇਆ ਕਿ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਇਕ ਅਜੀਬ ਸਰੂਰ ਤੇ ਅਕਹਿ ਅਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਫਰੀਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਕ ਨਿਪੁੰਨ ਕਲਾਕਾਰ ਦੀ ਘਾੜਤ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਅਨੇਕ ਭਾਗ ਮੁਹਾਵਰਾ ਬਣ ਕੇ ਲੋਕ-ਮੂੰਹਾਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਏ ਹਨ । ਏਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਆਮ ਲੋਕੀਂ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਵਜੋਂ ਫਰੀਦ ਬਾਣੀ ਵਿਚੋਂ ਹਵਾਲੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਹੇਠਾਂ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਰਜ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਵਿ-ਕਲਾ ਦੇ ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਪੱਖ ਉੱਘੜਦੇ ਹਨ :

(1) ਕੱਤਕਿ ਕੂੰਜਾਂ ਚੇਤਿ ਡਉਂ, ਸਾਵਣ ਬਿਜਲੀਆਂ।

ਸੀਆਲੇ ਸੋਹੰਦੀਆਂ ਪਿਰ ਗਲ ਬਾਹੜੀਆਂ।

(2) ਫਰੀਦਾ ਜੰਗਲੁ ਜੰਗਲੁ ਕਿਆ ਭਵਹਿ, ਵਣ ਕੰਡਾ ਮੋੜੇਹਿ,