ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਆਪਣੇ ਦੌਰ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਅਤੇ ਕਮਲਾ ਦਾਸ ਜਿਹੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀਆਂ ਅਤੇ ਪਾਬਲੋ ਨੇਰੂਦਾ ਅਤੇ ਨਾਜ਼ਿਮ ਹਿਕਮਤ ਜਿਹੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਕਵੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਮੁਹਾਵਰਾ ਦੇਣ ਲਈ ਪਾਸ਼ ਨੇ 'ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ' ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ 'ਇਹ ਕੋਈ ਕਵਿਤਾ ਨਹੀਂ’ ਦਾ ਨਾਂ ਦੇਣ ਦਾ ਸੋਚਿਆ ਸੀ। ਕਵਿਤਾ ਵਿਚਲੀ ਖੜੋਤ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪਾਸ਼ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ "ਭਾਰਤ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਘਚੋਲੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਬੁਰਜੂਆ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਏ ਨੈਤਿਕ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਮਜਬੂਰੀ ਨਾਲ ਵੀ ਦੂਸ਼ਤ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ, ਖਾਸ ਕਰ ਕਵਿਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਨਾਲ ਗੈਰ-ਜ਼ਰੂਰੀ ਮਾਤਰਾ ਤੱਕ ਸਬੰਧਤ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੂਹਰੇ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਦਾ ਆ ਜਾਣਾ ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਸੀ ਜੋ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਨੇ ਅਪਣਾਏ।"(ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਰੂਬਰੂ' ਸਫ਼ਾ 88)

ਪਾਸ਼ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, "ਮੈਂ ਇਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਰਚਨਾ ਦੂਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਸ਼ੁੱਧ ਮਾਰਕਸੀ ਹੈ। ਨਾ ਇਹ ਪੂਰੀ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਜਮਾਤ ਦੇ ਭਾਵ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਹੀ ਹੈ। ਸਗੋਂ ਇਹ ਤਾਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਕਿਸਾਨੀ ਅਤੇ ਨਿਕਟ ਕਿਸਾਨੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੀ ਭਾਵ-ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੇ ਟੁੱਟਦੇ ਅਤੇ ਨਵ-ਨਿਰਮਾਣਤ ਹੁੰਦੇ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਸਹੇਲੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਪਾਠਕ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕ ਹੀ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਕਦੇ ਆਮ ਆਦਮੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਾਂ, ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਇੱਛਾ ਏਹੋ ਹੈ।" (ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਰੂਬਰੂ', ਸਫਾ 89)

***

ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਤਲਖ਼ ਹਕੀਕਤ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਲਾਮਿਸਾਲ ਹੁੰਗਾਰੇ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਸਥਾਪਤ ਅਲੋਚਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਵੱਲੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝੀ ਰਹੀ। ਪਾਸ਼ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਨੇਕਾਂ ਅਲੋਚਕ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਚਲਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖੋਜਕਾਰਾਂ ਵਲੋਂ ਕਈ ਖੋਜ-ਪੱਤਰ ਲਿਖੇ ਜਾ ਚੁਕੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਬਹੁਤਾ ਕੰਮ ਜਾਂ ਤਾਂ ਭਾਵਨਾ ਵੱਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕੰਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਰੂ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਵਾਉਣ ਜਾਂ ਡਿਗਰੀ ਲੈਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਬੁੱਤਾਸਾਰੂ ਕੰਮ ਹੈ। ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਰੱਖਕੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਾਲੇ ਬਾਕੀ ਹੈ।

ਇੱਥੇ ਇਹ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਬਾਰੇ ਪਾਸ਼ ਖੁਦ ਵੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ। ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮੱਸਿਆ ਮੰਨਦਾ ਸੀ । ਪਾਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ "ਕੱਚੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਈ ਕੱਚੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਤਾਂ ਨਿੱਗਰ ਪਕੜ ਸੀ ਨਾ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਸ਼ਿੱਦਤ । ਪਰ ਬੜੀ ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਸਰੋਤਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਤਾੜੀਆਂ ਵੱਜੀਆਂ ਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਓਨੇ ਹੀ ਸਲਾਹੁਤਾ ਦੇ ਖ਼ਤ ਆਏ।"