ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਲਾ ਵਿਚਲੀ ਸੂਖਮਤਾ ਦੀ ਅਵਹੇਲਨਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਨਾਮਕਰਣ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਰਲ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਉਂਞ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਉਪਜਾਈ ਗਈ ਕਲਾ ਵਿਚਲੀ ਸੂਖਮਤਾ ਦਾ, ਮੈਂ ਕਾਇਲ ਹਾਂ।

ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਯੂਨਾਨੀ, ਈਰਾਨੀ, ਰੋਮਨ, ਤੁਰਕੀ, ਭਾਰਤੀ, ਅਰਬੀ, ਮਿਸਰੀ, ਬੇਬੀਲੋਨੀ ਅਤੇ ਫੋਨੀਸ਼ੀਅਨ ਆਦਿਕ ਕਈ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਉਪਜੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੀ ਉਪਜਾਈ ਹੋਈ ਸੁਹਜ-ਭਾਵਨਾ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਲਾ-ਰੂਪਾਂ (ਸਥੂਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ) ਵਿੱਚ ਅਭਿਵਿਅਜਿਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਸਕੂਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅੰਜਨਾ (ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ) ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਪਾਸਾਰ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ, ਮਹੱਲਾਂ, ਮਕਬਰਿਆਂ, ਮੰਦਰਾਂ, ਮੀਨਾਰਾਂ, ਪਿਰਾਮਿਡਾਂ, ਮੂਰਤੀਆਂ, ਦਿੱਤ੍ਰਾਂ, ਮੀਨਾਕਾਰੀਆਂ, ਮਹਾਂਕਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥੂਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦਾ ਸਫਲ ਜਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਜਿਸ ਰੂਪ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸੂਖਮ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਜਤਨ ਅਤੇ ਜਤਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜੇ ਹੋਏ ਨਤੀਜੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਤਨ ਅਤੇ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਨੂੰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ (cultured) ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਉਪਰਾਲਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ: ਜਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ: ਜਾਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਪਰ ਸਫਲਤਾ ਘੱਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ।

ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚਲੀ ਸਰਲਤਾ, ਬਿਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਕਪਟਤਾ ਨੂੰ ਮੈਂ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਜਾਂ ਸੂਖਮ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਆਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸਥੂਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲੋਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਘੱਟ ਲੋੜੀਂਦੀ ਅਤੇ ਘੱਟ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸ੍ਵੈ-ਸੰਮਾਨ ਹਾਸੋ ਹੀਣਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਤਾਂ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸੂਖਮ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ (ਜਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚਲੀ ਸਰਲਤਾ, ਸ਼ਿਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਕਪਟਤਾ) ਦੇ ਲਗਾਤਾਰੀ ਜਾਂ ਨਿਰੰਤਰ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਕੋਈ ਟੋਹ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਾਜ, ਆਪਣੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ, ਅੱਧੀ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਰਲ, ਸ਼ਿਸ਼ਟ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਕਪਟ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ; ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੱਚ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਹੈ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦਾ। ਦਾਇਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਘਿਰੀ ਹੋਈ ਮਨੁੱਖਤਾ ਆਪਣੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਕਲਚਰਡ ਵਤੀਰਾ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕੀ। ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਕੋਈ ਵਲਗਣ ਅਜੇਹੀ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧੜੇ ਨਾ ਹੋਣ ਅਤੇ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੀਆਹ-ਸੁੰਨੀ ਵਾਲਾ ਇੱਟ-ਕੁੱਤੇ ਦਾ ਵੈਰ ਨਾ ਹੋਵੇ।

ਥੋੜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪੁਰਾਤਨ ਅਤੇ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਸੂਖਮ ਕਲਚਰ ਨਹੀਂ ਉਪਜਾ ਸਕੀਆਂ। ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਲੱਭਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸੁਹਜ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਖ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਪਜਦੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਤਨ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਵਤੀਰੇ ਵਿਚਲਾ ਵਹਿਬੀਪਨ ਘਟਦਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਊਪੁਣਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਚਾਲ ਬਹੁਤ ਮੱਧਮ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਪਜੇ ਸਾਊਪੁਣੇ ਦੀ ਉਮਰ ਲੰਮੇਰੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਤਾਂ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ