ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਪਸ਼ੂ-ਸਹਿਜ ਉੱਤੇ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਪ੍ਰਬਲ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਸੱਭਿਅ (ਸੱਭਯ) ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਹੋਣਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪਰਵਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸੱਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕਤਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਹਿਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਜੰਗਲੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਕਤਾ ਦੀ ਪਰਵਿਰਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੱਭਿਅ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਸ਼ਟਤਾ ਦੀ ਪਰਵਿਰਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਸੱਭਿਅ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਬਲ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਸ਼ਿਸ਼ਟਤਾ ਜਾਂ ਸੁਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੋੜ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਿਸ਼ਟਤਾਹੀਣ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦ-ਅਪਰਾਧ ਦਾ ਪੂਰਬਗਾਮੀ ਹੈ; ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਠੋਰਤਾ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਕੁਚਲਿਆ ਹੋਇਆ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦ-ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਪਸ਼ੂ-ਪੁਣੇ ਦਾ ਪੂਰਬ ਮੌਕੇਤ ਹੈ । ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਦਾ ਦਮਨ ਸਮਾਜ ਨੂੰ 'ਵੱਗ' ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੰਗਲੀ ਮਨੁੱਖ ਲਈ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਗ, ਇੱਜੜ, ਜਥੇ ਜਾਂ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਮਝਣਾ ਸਹਿਜ ਸੀ, ਉਵੇਂ ਹੀ ਸੱਭਿਆ-ਸਮਾਜਕ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਵਿਅਕਤਿਤਵ (ਸ਼ਖਸੀਅਤ) ਅਤੇ ਸਿਸ਼ਟਤਾ ਦਾ ਸੰਜੋਗ ਸਹਿਜ ਹੈ।

ਇਹ ਸੰਜੋਗ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਦਾ ਸੰਜੋਗ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਉਹ ਵਿਚਾਰ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਸੁਪਨੇ ਅਤੇ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ: ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਉਹ ਆਦਤਾਂ ਅਤੇ ਰੁਚੀਆਂ: ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਤੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰ ਪਛਾਣਿਆ ਅਤੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਹਨ। ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਉਹ ਪਰਵਿਰਤੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਲੋੜਾਂ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਉਸ ਦੇ ਉਹ ਡਰ, ਸੰਸੇ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰ ਜਿਹੜੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਹਨ, ਉਸ ਵਿਚਲੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹਨ। ਵਿਅਕਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਦੇਖੋ ਸੱਭਿਅ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਹਿਜ ਦੇ ਅੰਗ ਹਨ। ਉਸ ਜੀਵਣ ਨੂੰ ਸਹਿਜ ਦਾ ਜੀਵਨ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਜੀਵਨ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿਚਲੇ 'ਵਿਅਕਤੀ' ਅਤੇ 'ਨਾਗਰਿਕ' ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਯਥਾਯੋਗ ਅਭੀਵਿਅਕਤੀ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇ। ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਦਾ ਸੰਜੋਗ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਕ ਹੈ। ਨਿਰੋਲ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸੋਚਹੀਣਾਂ, ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸੀਆਂ, ਲਾਈਲੱਗਾਂ ਅਤੇ ਮਜਬੂਰਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੈ, ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਸੱਖਣੇ ਨਿਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਤਿਆਗੀਆਂ, ਸੂਫੀਆਂ, ਤਪੀਆਂ, ਇਨਕਲਾਥੀਆਂ, ਮਨੋਰੋਗੀਆਂ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਵਰਗੇ ਹਨ। ਨਾ ਹੀ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਮਜਬੂਰੀ, ਲਾਈਲੱਗਤਾ ਅਤੇ ਸੋਚਹੀਣਤਾ ਸਹਿਜ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਤਪ, ਤਿਆਗ, ਸੁਫੀਅਤ, ਇਨਕਲਾਬ, ਮਨੋਰੋਗ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ ਨੂੰ ਸਹਿਜ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੀ ਸੱਭਿਅ-ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਹਿਜ ਹੈ ਕਿਉਂਜੁ ਮਨੁੱਖ ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲ ਸਮਾਜਕ ਪਸ਼ੂ ਹੈ।

ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਸਿੱਟੇ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜ ਗਏ ਹਾਂ ਕਿ ਪਸ਼ੂ ਲਈ ਪਰਵਿਰਤੀ ਮੂਲਕ ਵਤੀਰਾ ਸਹਿਜ ਹੈ; ਜੰਗਲੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਪਰਵਿਰਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਭਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਤ ਵਤੀਰਾ ਸਹਿਜ ਹੈ; ਅਤੇ ਸੱਜਿਆ-ਸਮਾਜ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਪਰਵਿਰਤੀ, ਭਾਵ, ਸੋਚ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕਤਾ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜਣ ਵਾਲਾ ਵਤੀਰਾ ਸਹਿਜ ਹੈ। ਇਸ ਸੁਮੇਲ ਦੇ ਚਾਰ ਅੰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੋਚ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕਤਾ ਦੇ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਥੋੜੇ ਜਹੇ ਵਿਸਥਾਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਸੋਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਸੋਚਦੇ ਹਾਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਸੋਚੀ ਹੋਈ ਸੋਚ ਜਾਂ ਕਿਰਿਆ