ਮਿਨਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਕੈਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਤੰਕਵਾਦੀਆਂ ਵਿਚਲਾ ਫਰਕ ਖਤਮ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਵੇਗਾ; ਪਰੰਤੂ "ਆਦਮੀ ਕੋ ਮੁਯੱਸਰ ਨਹੀਂ ਇਨਸਾਂ ਹੋਨਾ।"

ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਲੰਮੇ ਅਭਿਆਸ ਵਿੱਚੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਰਜੋਗੁਣੀ ਰੋਗ, ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਛੱਡ ਜਾਵੇ। ਸਾਇੰਸਦਾਨ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਅਣਹੋਣੀ ਨਾ ਵਾਪਰੀ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਸੂਰਜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਪੰਜ ਅਰਬ ਸਾਲ ਹੋਰ ਜਿਊਂਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਜੇ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਦੇ ਸੱਭਿਅ-ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਨੇ ਜੰਗਲੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਏਨਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ। ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਉਨਤੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਜਿਸ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਦਿਆ ਹੋਇਆ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤਕ ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਕਿਹੋ ਜਹੀ ਬਣ ਗਈ ਹੋਵੇਗੀ। ਅੱਜ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ, ਉਂਗਲਾਂ ਉੱਤੇ ਗਿਣੇ ਜਾਣ ਜੋਗੋ ਆਦਮੀ, ਜੇ ਯੂਨਾਨੀ, ਈਰਾਨੀ, ਮਿਸਰੀ ਜਾਂ ਯਹੂਦੀ, ਈਸਾਈ ਬੋਧੀ ਬਣ ਕੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਦਮੀ ਬਣ ਕੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਵੱਲ, ਸਾਂਝੀ- ਵਾਲਤਾ ਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਵੱਲ, ਸਾਤਵਿਕਤਾ ਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਵੱਲ, ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਵੱਲ, ਪੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕਦਮ ਆਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਦੋ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਵੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਵਿੱਚ ਪਈਆਂ ਹੱਦ-ਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਵੰਡਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਲੈ ਸਕਦੇ। ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜਾਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੰਨਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਕੇਸਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਲਕੀਰਾਂ ਨੂੰ ਅਮਿੱਟ ਮੰਨਣ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਸੀ।

ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹਿੱਸਕ ਵੀ ਹੈ, ਉਹ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਹੈ। ਪਸ਼ੂ- ਜੀਵਨ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰੇਮ ਸੱਭਿਅ-ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਿਉਂ ਦਾ ਤਿਉਂ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ; ਅਜੇ ਤਕ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰਵਾਨ, ਫ੍ਰਾਂਸਿਸ ਬੇਕਨ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ, "ਨਾਲਿਜ ਇਜ਼ ਪਾਵਰ (Knowledge is Power)।" ਗਿਆਨ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਦਾ ਸਰੋਤ ਵੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਮਨੁੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਨਾਲੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਮੰਨਦਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਉਲਥਾਏ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਜੋ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਉਲਧਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਉਸ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਅਤੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹੋਣਾ ਕੁਝ ਓਪਰੀ ਜਹੀ ਗੱਲ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੱਭਿਆ-ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉਪਜੀ ਹੋਈ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਕੁਝ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੀ । ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਕਾਮੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਲੋੜੀਂਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਜਾਂ ਉਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਉਹਲੇ ਕਰ ਕੇ ਤਕਨੀਕ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕੋਈ ਵੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਨਿਆਂਪੂਰਣ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਅੱਜ ਜੇ ਅਸੀਂ ਆਖੀਏ ਕਿ ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ ਦੇ ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਿਰੀ ਢਕਾਉਂਸਲੇਬਾਜ਼ੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਕੋਈ