ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਪਨੇ ਤੇ ਰੀਝਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤ ਅਤੇ ਭਾਵੁਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸੁਪਨੇ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਾਜਕ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਧੀ ਦੀ ਬਲੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਹੈ।

"ਕਾਵਿ-ਯਾਤਰਾ" ਵਿਚਲਾ ਅਗਲਾ ਕਵੀ ਹੈ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ। ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਕਵੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਉਹ ਦਿਨ’ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ-ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਬੀਤੇ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਦਿਨ ਜੋ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਬੀਤੇ ਦਿਨ ਦਰਦਨਾਕ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਕੇ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬੀਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਦਿਨ ਜੇ ਅੱਜ ਮਿਲ ਜਾਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਪਿੰਡੇ ਤੇ ਮਲ੍ਹਮ ਲਗਾ ਦੇਵਾਂ। ਪਰ ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਬੀਤਿਆ ਸਮਾਂ ਕਦੀ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਉਹ ਉਸ ਘਰ ਦੇ ਜੀਅ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿਹੜਾ ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਘਰੋਂ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅਚਾਨਕ ਘਰ ਮੁੜ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਕੋਈ ਖਬਰ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦਿਨ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਹੀ ਹੱਥੋਂ ਮਾਰੇ ਭਾਵ ਅਸੀਂ ਹੀ ਤਾਂ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਹਨ ਇਹ ਕਿੱਥੋਂ ਮੁੜ ਆਉਣਗੇ। ਨਾ ਇਹ ਅੱਜ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮੁੜ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਖਦਾਈ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਦੀ ਨਜ਼ਮ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਨਾ ਵਾਪਸ ਹੀ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

'ਗ਼ਜ਼ਲ' ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਖਾਸ ਪਹਿਚਾਣ ਰਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ। ਇਸ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਰ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਤੋਂ ਬੇਚੈਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਨੂੰ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸੱਚ ਸਥਾਪਤੀ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਬੋਲ ਸੁਣ ਕੇ ਸੀਨੇ-ਵਿੰਨ੍ਹਵੇਂ ਸਾਜ਼ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਆ ਜਾਣ। ਤੂੰ ਖਾਮੋਸ਼ ਰਹਿ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲਾਂ ਤੋਂ ਤੇਰੇ ਦਿਲ 'ਚ ਕੀ ਹੈ ਸਭ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਹਾਕਮ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਜਾਣਗੇ, ਉਹ ਰਾਜ ਜੋ ਰਾਜ ਹੈ ਸਭ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਕਈ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਇਹ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਕਿ ਸੱਚ ਬੋਲਣ ਲਈ, ਰੋਸ਼ਨੀ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ਸਥਾਪਤੀ ਉਸ ਅਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲਾਂ ਤੋਂ ਡਰ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸੱਚ ਹੈ।

ਮੋਹਨਜੀਤ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਪਹਿਚਾਣ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੋਹਨਜੀਤ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਵਿਤਾਵਾਂ "ਕਾਵਿ-ਯਾਤਰਾ" ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ 'ਮਾਂ'। ਕਵਿਤਾ 'ਮਾਂ'' ਵਿੱਚ ਮਾਂ, ਗੀਤ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਵੀ ਗੀਤ ਦੀ ਨਿਆਈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਉਸ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਮਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਤੋਂ ਉਸ ਗੀਤ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਦਾ। ਮਾਂ ਗੀਤ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੀ ਤਾਂ ਫੁੱਲ ਬਣ ਜਾਂਦੇ। ਗੀਤ ਉਹਦੇ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੇ ਤਾਂ ਸਵੇਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਗੀਤ ਉਸ ਨਾਲ ਗਲਵੱਕੜੀ ਪਾਉਂਦੇ ਤਾਂ ਰਾਤ ਪੈ ਜਾਂਦੀ, ਚੰਨ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ। ਮਾਂ ਦੇ ਗੀਤ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਇਤਨੇ ਰਚਮਿਚ ਗਏ ਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਕਿ ਗੀਤ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਹਿੱਸਾ ਗੀਤ ਦਾ ਸੀ ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਮਾਂ ਦਾ। ਮਾਂ ਦੇ ਗੁਨਗੁਨਾਉਣ ਨਾਲ ਸ਼ਬਦ ਰੁਣਝੁਣ ਲਾਉਂਦੇ ਤੇ ਤੁਰਨ ਨਾਲ ਲੈਅ ਬਣ ਜਾਂਦੀ। ਮਾਂ ਤਾਂ ਬੜੀ ਸਾਦੀ ਜਿਹੀ ਹੈ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਗੂੜ੍ਹ-ਗਿਆਨੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਤਾਂ ਬਹੁਤੇ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੀ। ਬਸ ਬੰਸਰੀ, ਅਲਗੋਜ਼ਾ ਅਤੇ ਬਾਬੇ ਦੇ ਹੱਥ 'ਚ ਰਬਾਬ। ਲੋਰੀ ਨਾਲ ਵੱਜਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਹਉਕੇ ਦੀ ਹੂਕ ਤੋਂ ਬਣੇ ਸਾਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਪਤਾ। ਉਹ ਤਾਂ ਵਿਚਾਰੀ ਚਰਖਾ ਕੱਤਦੀ ਸੌਂ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਉੱਠਦੀ ਤਾਂ ਚੱਕੀ ਪੀਹਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ। ਬਸ ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਪਰਦੇਸੀ ਪਤੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੀ। ਮਾਂ ਮੇਰੇ ਚਿੱਤ `ਚ ਹਰ ਸਮੇਂ ਗੀਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੁੰਮਦੀ, ਵਸਦੀ। ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਜਿਹੜਾ ਵੱਡਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਬਣੀ ਫਿਰਦਾ ਹਾਂ, ਬਸ ਇਹੀ ਸੱਚ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਸਾਹ ਲੈਂਦੀ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਰੱਬ ਜੀਉਂਦਾ।

'ਮੇਰੇ ਮਹਿਰਮਾ' ਕਵਿਤਾ ਮੋਹਨਜੀਤ ਦੀ ਲਿਖੀ ਅਗਲੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੀ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। 'ਮੇਰੇ ਮਹਿਰਮਾ' ਗੀਤ ਵਿਚਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਤਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ। ਗੀਤ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਆਪਣੇ ਪਤੀ-ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਤੋਂ ਵਿਛੜੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਹਦਾ