ਕਰਨੈਲ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਇਕ ਤੇਰਾਂ-ਚੌਦਾਂ ਵਰ੍ਹੇ ਦਾ ਦਿਸਣ ਵਾਲਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਜਿਹਾ ਮੁੰਡਾ, ਤੇੜ ਸਲਵਾਰ, ਉੱਪਰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਦਾ ਕੁੜਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਉੱਪਰ ਲਾਖੇ ਰੰਗ ਦੀ ਫਤੂਹੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਕੁੱਲੇ ਦੁਆਲੇ ਵਲੀ ਹੋਈ ਮੂੰਗੀਆਂ ਰੰਗ ਦੀ ਪਗੜੀ। ਬਾਕੀ ਦੇ ਦੋ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਗ-ਰਖਿਅਕ ਸਨ।

ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਚਾਹੇ ਆਪਣਾ ਅੱਧਾ ਚਿਹਰਾ ਆਪਣੀ ਪੱਗ ਦੇ ਲੜ ਨਾਲ ਢਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਪਸ਼ੌਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਚ ਖੜੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ।

"ਸਲਾਮ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਜੀ, ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ ਕਿੱਧਰ ਚਾਲੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ?

ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੂੰ ਇਸੇ ਦਾ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਪਛਾਣ ਨਾ ਲਵੇ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਤੌਖ਼ਲੇ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ:

"ਜ਼ਰਾ ਸ਼ੇਖ਼ ਚਰਾਗ਼ ਦੀਨ ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ ਹਾਂ। ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਦੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਮੰਨਤ ਮੰਗੀ ਹੋਈ ਸੀ।"

"ਹੋਰ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਸ਼ਾਹ ਜੀ ?"

ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਪੁੱਛਣ ਦੇ ਕੀ ਅਰਥ ਹਨ। ਜੇ ਉਹ ਇਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਦਾ ਜਰਨੈਲ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁੱਛਣ ਦੀ। ਉਹ ਬੋਲਿਆ :

"ਬਸ ਖੇਤੀ ਕਰੀਦੀ ਹੈ।" ਫੇਰ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਆਖਿਆ : ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਕੀ ਪਤਾ ? ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਜਦ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਸੁਲਤਾਨ ਮਹਿਮੂਦ ਅਤੇ ਕਰਨੈਲ ਸੁਲਤਾਨ ਅਹਿਮਦ ਨੂੰ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਿ 'ਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਤੋਂ ਬਰਤਰਫ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਗੀਰਾਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੇ ਜ਼ਬਤ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਵੈਰ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਘੱਟ ਅਤੇ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ । ਮੁਦਕੀ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਅਤੇ ਸਭਰਾਓ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ 'ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਨੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਤੋਪਚੀਆਂ ਬਿਨਾਂ ਹੁਣ ਤੋਪਾਂ ਭਲਾ ਕਿਸ ਕੰਮ ਦੀਆਂ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਿਪਾਹੀ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਵਲ ਤੱਕਦਾ, ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਅੰਗ-ਰੱਖਿਅਕ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਅਤੇ 'ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ' ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਵਧਾ ਕੇ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ।

2

ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਫ਼ਕੀਰ ਚਰਾਗ ਦੀਨ ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਮਜ਼ਾਰ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਖੂਹ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼-ਉਦ-ਦੀਨ ਦੇ ਦੱਸੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆ ਕੇ ਮਿਲਣਾ ਸੀ । ਉੱਥੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਾ ਵੇਖ ਕੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਸੋਚਾਂ 'ਚ ਪੈ ਗਿਆ । ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਜਦ ਉਸ ਨੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਸਤੇ ਨੂੰ ਖੂਹ ਵੱਲ