ਉਹ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣਦਾ ਹੋਇਆ ਬੱਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਟ-ਪਾਥ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਟਿਕਟਾਂ ਦੇ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਭਰੋਸਾ ਕਰ ਕੇ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਸਵਾਰੀਆਂ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਬਹਿ-ਖਲੋ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਬੱਸ ਅੱਗੇ ਤੋਰੀ। ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਸਟਾਪ ਉੱਤੇ ਖਲੋਣ ਵੇਲੇ ਬੱਸ ਨੀਵੀਂ ਹੋ ਗਈ ਲੱਗਦੀ ਸੀ; ਤੁਰਨ ਲੱਗਿਆਂ ਮੁੜ ਉੱਚੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਜਾਂ ਮੈਨੂੰ ਭੁਲੇਖਾ ਲੱਗਾ ਹੈ ?"

"ਭੁਲੇਖਾ ਨਹੀਂ, ਤੂੰ ਠੀਕ ਵੇਖਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਨਵੀਆਂ ਬੱਸਾਂ ਇਵੇਂ ਹੀ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਾਈਡ੍ਰਾਲਿਕਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਲੋਣ ਉੱਤੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਨੀਵਾਂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।"

"ਉਹ ਕਿਉਂ ?"

"ਬੱਚਿਆਂ, ਬੁੱਢਿਆਂ ਅਤੇ ਬੀਮਾਰਾਂ ਆਦਿਕ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ। ਵੀਲ ਚੇਅਰ ਵਿਚ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕੋਈ ਸਵਾਰੀ। ਉਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਬੱਸ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਰੈਂਪ (ਵੱਟਾ) ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਛੂਟ-ਪਾਥ ਉੱਤੇ ਜਾ ਟਿਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵੀਲ ਚੇਅਰ ਲਈ ਇਕ ਪੁਨ ਜਿਹਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਐਹ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਉਪਰ ਨੂੰ ਫੋਲਡ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਬੱਸ ਵਿਚ ਵੀਲ ਚੇਅਰ ਦੇ ਖਲੋਣ ਲਈ ਥਾਂ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।"

"ਅਪਾਹਜਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਬੁੱਢਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਕਿਰਾਇਆ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਮੁਫ਼ਤ ਸਫਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ; ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੁਹਣਾ ਅਤੇ ਸੁਖੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵੀ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਵੀ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਾਈਕਲ ਰਿਕਸ਼ੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਰਿਕਸ਼ਿਆ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਈ ਹੋਵੇਗੀ ਪਰ ਅੱਜ ਤਕ ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਕੋਈ ਇੰਪਰੂਵਮੈਂਟ ਕਦੇ ਸੋਚੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਗਈ। ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਜੀਉਂਦੇ ਹਾਂ ਅਸੀਂ ? ਇੰਪਰੂਵਮੈਂਟ ? ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੀ ਰੀਚ.....? ਇਹ ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ।"

ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਉਸਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਡੂੰਘੀ ਸੋਚ ਵਿਚ ਲੱਬਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ 'ਮਨ ਦੇ ਮੈਚ' ਕਰ ਕੇ ਵੇਖਣ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਉਚੇਰਾ ਹੋ ਕੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਇਉਂ ਸੋਚਣ ਕਰਕੇ ਵਰਤਮਾਨ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਉਲੀਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ । ਉਹ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਜੜ੍ਹਤਾ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਸਜੀਵਤਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਕ ਦੁਸ਼ਵਾਰ ਕੰਮ ਉਸ ਲਈ ਆਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ; ਉਹ ਆਦਮੀ ਤੋਂ ਇਨਸਾਨ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਜਦੋਂ ਉਹ ਏਥੇ ਆਇਆ ਸੀ ਉਦੋਂ ਉਸਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਅਗਸਤ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਾਪਸ ਜਾ ਕੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਗੋਲਡਨ ਜੁਬਲੀ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਮਨਾਵੇਗਾ। ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਕਾਹਲ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਅਗਸਤ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ, ਏਥੇ ਟੈਲੀਵਿਯਨ