ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ 'ਭੁੱਲੀ ਵਿੱਸਰੀ ਭੁੱਖਮਰੀ' ਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿਚ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਅਕਾਲ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ (ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ) ਵਾਇਸਰਾਏ ਲਾਰਡ ਲਿਨਲਿਖ ਗੋ, ਸੈਕਟਰੀ ਆਫ ਸਟੇਟਸ ਵਾਰ ਇੰਡੀਆ, ਐਮਰੀ: ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਚਰਚਿਲ; ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਤੀਹ ਲੱਖ ਬੰਗਾਲੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਇਕ ਲੰਮਾ ਹੋਕਾ ਭਰ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਤੀਤ ਸਾਹਮਣੇ ਖਲੋਣਾ ਵੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ; ਆਪਣੀਆਂ ਭੁੱਲਾਂ ਦਾ ਇਕਬਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ। ਇਹ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਅਤੀਤ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਜਕੜੇ ਹੋਏ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਸਥਾਪਤੀ ਨੂੰ ਆਦਰਸ਼ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਵੱਖਰੇ ਯੁਗ ਦੇ ਵਾਸੀ ਸਨ: ਵੱਖਰੀਆਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਉਪਜ ਸਨ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭੁੱਲਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਭੁੱਲਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ; ਸਾਡੇ ਲਈ ਸਬਕ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੱਲਾਂ ਉੱਤੇ ਪਰਦੇ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਆਪਣੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਭੁੱਲ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ। ਵਰਤਮਾਨ ਜੀਵਨ ਵਿਚਲੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ, ਸਗੋਂ ਅਤੀਤ ਵਿਚ ਦੂਜਿਆ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਹੋਏ ਅਨਿਆਂ ਦਾ ਅਸਰ ਆਖਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂ; ਅਸੀਂ ਅਤੀਤਵਾਸੀ ਹਾਂ। ਆਏ ਸਾਲ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਜਹਾਲਤ ਦੀ ਜੁਬਲੀ ਮਨਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹਰ ਝੂਠ ਨੂੰ ਪਰਮ ਸੱਚ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦੇਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਰਿਸ਼ੀ, ਮੁਨੀ, ਦੇਵਤੇ ਹਾਂ: ਜਲ ਵਿਚ ਕਮਲ ਵਾਂਗ ਅਭਿੱਜ ਹਾਂ: ਅਸੀਂ ਆਤਮਾ ਹਾਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਲ ਡੁੱਬਦਾ ਨਹੀਂ, ਅੱਗ ਸਾੜਦੀ ਨਹੀਂ, ਸ਼ਸਤਰ ਕੱਟਦਾ ਨਹੀਂ। ਅਸੀਂ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰੀ ਹਾਂ, ਇਹ ਸਾਡੀ ਨਿਰਲੇਪ ਆਤਮਾ ਉੱਤੇ ਗੁਲਾਮੀ ਦਾ ਲੋਪ ਹੈ। ਕਿੰਨਾ ਧਾਰਮਿਕ ਝੂਠ ਬੋਲਦੇ ਹਾਂ ਅਸੀਂ।"
ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਬਾਲੀ, ਆ ਯਾਰ, ਤੇਰੀ ਭਰਜਾਈ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ਾਪਿੰਗ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ ਹੈ।"
ਉਹ ਚੁੱਪ ਚੁਪੀਤਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਸੁਪਰ ਸਟੋਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਾਰ ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਗੱਡੀ ਖੜੀ ਕਰ ਕੇ ਅਸੀਂ ਸਟੋਰ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਏ। ਲੋੜ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਅਸਾਂ
