ਫੋਰਮੈਨ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ ਖੜਕਾਇਆ।

"ਕਮ ਇਨ।"

ਆਵਾਜ਼ ਜਾਣੀ-ਪਛਾਣੀ ਲੱਗੀ। ਮੈਂ ਅੰਦਰ ਗਿਆ: ਵੇਖਿਆ, ਬਿੱਲ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਬੋਲਿਆ:

"ਹੈਲੇ ਸਿੰਘ, ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਤੂੰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਟੇਲ ਦੋ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਲਈ ਇੰਡੀਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਇਕ ਆਦਮੀ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਵੈਲਕਮ।"

ਮੈਂ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਉਥੇ ਰਿਹਾ। ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਬਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਕਾਮੇ ਆਮ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲਈ ਸਾਮਾਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਫਿਰ ਬਿੱਲ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ।। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਬਿੱਲ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪੂਰਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਅੰਦਰੋਂ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਘੱਟ ਅਤੇ ਗਰੀਨ ਹਾਊਸ ਵੱਧ ਲੱਗਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਚਾਰ ਗੁਜਰਾਤੀ ਮਿਸੜੀਆਂ ਦਾ ਕਮਾਲ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਵਿਚਲੀ ਸਾਰੀ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਦੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪੋ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕੇ ਟਮਾਟਰ, ਮੂਲੀਆਂ, ਪਾਲਕ, ਪੂਤਨਾ, ਧਨੀਆਂ ਅਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਫਲੀਆਂ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਖਿੜਕੀਆਂ ਦੇ ਬਾਹਰਵਾਰ ਸਿਲਾਂ ਉੱਤੇ ਰੱਖੇ ਗਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਫੁੱਲ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਬਿੱਲ ਆਪ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵੀ ਏਧਰ ਓਧਰ ਖਿੱਲਰਿਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ: ਸਭ ਕੁਝ ਸਾਂਭ-ਸੂਤ ਕੇ ਥਾਂ ਸਿਰ। ਇਸ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲੋਂ ਜੋ ਵੱਖਰਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਕਿ ਦਫਤਰ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜਿਆਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਏਥੇ ਸਾਰੇ ਮਰਦ ਕਾਮੇ ਸਨ; ਓਥੇ ਫ਼ਾਈਲ ਸਨ ਅਤੇ ਏਥੇ ਲੱਕੜਾਂ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨਾਂ।

ਅੰਬਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਪਟੇਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ "ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਉਗਾਉਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਬਿੱਲ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਸਪਰਿੰਗ ਓਨੀਅਨਜ਼ (Spring Onions) ਬੀਜਦਾ ਸੀ। ਪਿਛਲੇ ਸਤਾਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਦਾ ਠੇਕਾ ਵਾਲਟਰ ਲਾਰੈਂਸ ਕੋਲ ਸੀ; ਪਿਛਲੇ ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬਿੱਲ ਏਥੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ; ਪਿਛਲੇ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਉਹ ਇਥੇ ਇਨਚਾਰਜ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਤੇਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਚਾਰੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਮਿਸਤ੍ਰੀ ਅਤੇ ਦੇ ਆਇਰਿਸ਼ ਮਜ਼ਦੂਰ ਏਥੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਇਕ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਂਗ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਕੋਲੋਂ ਕਦੇ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤ, ਅੱਵਲ ਤਾਂ ਹੋਈ ਨਹੀਂ, ਜੇ ਹੋਈ ਸੀ ਤਾਂ ਬਿੱਲ ਨੇ ਹਰ ਵੇਰ ਵਧੀਕੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵੱਲੋਂ ਆਪ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗ ਕੇ ਦੁਖਿੜ ਹਿਰਦੇ ਦਾ ਦਿਲ ਬਹਿਲਾਇਆ ਅਤੇ ਗਿਲਾ ਮਿਟਾਇਆ ਸੀ।"

ਆਪਣੇ ਵਿਹਲੇ ਵਕਤ ਵਿਚ ਬਿੱਲ ਦਫਤਰ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਆਮ ਕਰਕੇ ਬਰਟੁੰਡ ਰਸਲ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਅਤੇ ਕਦੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਹੋਰ; ਪਰ ਅਖ਼ਬਾਰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ। ਰਸਲ ਦਾ ਉਹ ਭਗਤ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਪੁੱਛਣ ਉੱਤੇ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ "ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ