ਪ੍ਰਿਥਮੈ ਸਾਸਿ ਨ ਮਾਸਿ ਸਨਿ ਅੰਧੁ ਧੁੰਧ ਕਛੁ ਖਬਰਿ ਨ ਪਾਈ॥
ਰਕਤ ਬਿੰਦ ਦੀ ਦੇਹ ਰਚਿ ਪੰਚ ਤਤ ਕੀ ਜੜਤ ਜੜਾਈ।
ਪਉਣ ਪਾਣੀ ਬੈਸੰਤਰੋ ਚਉਬੀ ਧਰਤੀ ਸੰਗਿ ਮਿਲਾਈ ॥
ਪੰਚਮਿ ਵਿਚਿ ਆਕਾਸੁ ਕਰਿ ਕਰਤਾ ਛਠਮੁ ਅਦਿਸਟੁ ਸਮਾਈ॥
ਪੰਚ ਤਤ ਪੰਚੀਸ ਗੁਨਿ ਸਤ੍ਰ ਮਿਤ੍ਰ ਮਿਲਿ ਦੇਹਿ ਬਣਾਈ॥
ਖਾਣੀ ਬਾਣੀ ਚਲਿਤੁ ਕਰਿ ਆਵਾ ਗਉਣੁ ਚਰਿਤੁ ਦਿਖਾਈ॥
ਚਉਰਾਸੀ ਲਖ ਜੋਨਿ ਉਪਾਈ ॥੨॥
ਪਦ-ਅਰਥ- ਮਾਸ-ਸਰੀਰ। ਸਾਸਿ-ਸਾਹ। ਬੈਸੰਤਰੋ-ਅੱਗ, ਅਦ੍ਰਿਸਟ-ਨਾ ਦਿਸਣ ਵਾਲਾ। ਆਵਾਗਾਉਣ-ਜਨਮ ਮਰਨ। ਖਾਣੀ-ਚਾਰ ਖਾਣੀਆਂ (ਅੰਡਜ਼, ਜੋਰਜ, ਸੇਤਜ, ਉਤਭੁਜ) ਬਾਣੀ-ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ (ਪਰਾ, ਬਸਤੀ, ਮਧਮਾ, ਬੈਖਰੀ)
ਵਿਆਖਿਆ- ਸੰਸਾਰ ਉਤਪਤੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਸਾਹ ਅਤੇ ਮਾਸ (ਸਰੀਰ) ਨਹੀਂ ਸਨ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਧੁੰਦ ਅਰਥਾਤ ਹਨੇਰਾ ਹੀ ਪਸਰਿਆ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਕੋਈ ਸੋਝੀ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਫਿਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਮਾਂ ਦੇ ਖੂਨ ਅਤੇ ਪਿਉ ਦੇ ਬਿੰਦ (ਵੀਰਜ) ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇਹ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਵਿਚ ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਜੜਤ ਜੜਾ ਦਿੱਤੀ। ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਅੱਗ ਅਤੇ ਚੌਥੀ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਮੇਲ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਹਨਵਾਂ ਵਿਚ ਆਕਾਸ਼ ਰਲਾ ਕੇ ਤੇ ਛੇਵਾਂ ਆਪ ਪਰਮਾਤਮਾ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ (ਨਾ ਦਿਸਣ ਵਾਲਾ) ਹੋ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇਹ ਵਿਚ ਸਮਾ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਂ ਤੱਤਾਂ (ਪੌਣ, ਪਾਣੀ, ਅੱਗ, ਧਰਤੀ, ਆਕਾਸ਼) ਵਿਚ ਪੰਝੀ ਗੁਣ ਜੋ ਆਪਸ ਵਿਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅਤੇ ਮਿੱਤਰ ਸਨ, ਰਲਾ ਕੇ ਮਨੁੱਖਾ ਸਰੀਰ ਸਾਜ ਦਿੱਤਾ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੇ ਚਾਰ ਖਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਚਾਰ ਬਾਣੀਆਂ ਦਾ ਰਲਾਉ ਕਰਕੇ ਆਵਾਗਵਣ ਦਾ ਕੌਤਕ ਰਚਾ ਦਿੱਤਾ। ਇੰਝ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਚੌਰਾਸੀ ਲੱਖ ਜੂਨਾਂ ਉਤਪੰਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ।
ਚਉਰਾਸੀਹ ਲਖ ਜੋਨਿ ਵਿਚਿ ਉਤਮੁ ਜਨਮੁ ਸੁ ਮਾਣਸਿ ਦੇਹੀ॥
ਅਖੀਂ ਵੇਖਣੁ ਕਰਨਿ ਸੁਣਿ ਮੁਖਿ ਸੁਭ ਬੋਲਣੁ ਬਚਨ ਸਨੇਹੀ॥
ਹਥੀਂ ਕਾਰ ਕਮਾਵਣੀ ਪੈਰੀ ਚਲਿ ਸਤਿਸੰਗਿ ਮਿਲੇਹੀ॥
ਕਿਰਤਿ ਵਿਰਤਿ ਕਰਿ ਧਰਮ ਦੀ ਖਟਿ ਖਵਾਲਣੁ ਭਾਇ ਕਰੇਹੀ॥
ਗੁਰਮੁਖਿ ਜਨਮੁ ਸਕਾਰਥਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪੜਿ ਸਮਝਿ ਸੁਣੇਹੀ॥
ਗੁਰ ਭਾਈ ਸੰਤੁਸਟਿ ਕਰਿ ਚਰਣਾਮਿਤੁ ਲੈ ਮੁਖਿ ਪਿਵੇਹੀ॥
ਪੈਰੀ ਪਵਣੁ ਨ ਛੋਡੀਏ ਕਲੀ ਕਾਲਿ ਰਹਿਰਾਸਿ ਕਰੇਹੀ॥
ਆਪਿ ਤਰੇ ਗੁਰਸਿਖ ਤਰੇਹੀ ॥੩॥
ਪਦ-ਅਰਥ- ਜੋਨਿ-ਜੂਨ। ਕਰਨਿ-ਕੰਨ। ਸਕਾਰਥਾ-ਸਫਲਾ। ਵਿਰਤਿ- ਉਪਜੀਵਨਾ। ਸੰਟੁਸ਼ਟਿ-ਪ੍ਰਸੰਨ। ਰਹਰਾਸਿ-ਮਰਿਯਾਦਾ।
ਵਿਆਖਿਆ- ਚੌਰਾਸੀ ਲੱਖ ਜੂਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਰਵੋਤਮ ਮਨੁੱਖਾ ਦੇਹੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੈ
ਜੋ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖਦੀ ਹੈ, ਕੰਨਾਂ ਨਾਲ ਸੁਣਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁਖੋਂ ਸ਼ੁਭ ਅਤੇ ਪਿਆਰੇ ਬਚਨ ਬੋਲਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮਨੁੱਖਾ ਦੇਹੀ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਉੱਤਮ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੈਰੀਂ ਚਲ ਕੇ ਸਤਿਸੰਗ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ। ਰੋਜ਼ੀ ਰੋਟੀ ਲਈ ਧਰਮ ਦੀ ਕਿਰਤ ਕਰਕੇ, ਉਸ ਧਰਮ ਦੀ ਖੱਟੀ ਨੂੰ ਆਪ ਵੀ ਖਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਖੁਆਂਦੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ ਕਿ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਕਾਰ ਕਰੇ, ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਤੁਰ ਸਤਿਸੰਗ ਪਹੁੰਚੇ। ਫਿਰ ਧਰਮ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਕੇ ਖਾਵੇ ਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਖਵਾਏ। ਉਸ ਮਨੁੱਖਾ ਦੇਹੀ ਅਰਥਾਤ ਗੁਰਮੁਖ ਦਾ ਜਨਮ ਸਫਲਾ ਹੈ ਜੋ ਉਪਰੋਕਤ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ, ਸਮਝ ਕੇ, ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇੰਝ ਕਰਕੇ ਉਹ (ਗੁਰਮੁਖ) ਆਪਣੇ ਗੁਰਭਾਈਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਰਨ ਧੋ ਕੇ ਪੀਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਅੱਗੇ ਚਲ ਕੇ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੈਰੀਂ ਪੈਣਾ ਅਰਥਾਤ ਗਰੀਬੀ ਜਾਂ ਨਿਮਰਤਾ ਨੂੰ ਨਾ ਛਡੀਏ ਕਿਉਂਕਿ ਕਲਿਜੁਗ ਵਿਚ ਨਿਮਰਤਾ ਹੀ ਇੱਕ ਸੱਚਾ ਰਾਹ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗੁਰਮੁਖ ਆਪ ਵੀ ਤਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਬਣਾ ਕੇ ਤਾਰਦੇ ਹਨ।
ਓਅੰਕਾਰੁ ਆਕਾਰੁ ਕਰਿ ਏਕ ਕਵਾਉ ਪਸਾਉ ਪਸਾਰਾ॥
ਪੰਜ ਤਤ ਪਰਵਾਣੁ ਕਰਿ ਘਟਿ ਘਟਿ ਅੰਦਰਿ ਤ੍ਰਿਭਵਣੁ ਸਾਰਾ॥
ਕਾਦਰੁ ਕਿਨੇ ਨ ਲਖਿਆ ਕੁਦਰਤਿ ਸਾਜਿ ਕੀਆ ਅਵਤਾਰਾ॥
ਇੱਕ ਦੂ ਕੁਦਰਤਿ ਲਖ ਕਰਿ ਲਖ ਬਿਅੰਤ ਅਸੰਖ ਅਪਾਰਾ॥
ਰੋਮ ਰੋਮ ਵਿਚਿ ਰਖਿਓਨਿ ਕਰਿ ਬ੍ਰਹਮੰਡਿ ਕਰੋੜਿ ਸੁਮਾਰਾ॥
ਇੱਕਸ ਇੱਕਸ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਵਿਚਿ ਦਸ ਦਸ ਕਰਿ ਅਵਤਾਰ ਉਤਾਰਾ॥
ਕੇਤੇ ਬੇਦ ਬਿਆਸ ਕਰਿ ਕਈ ਕਤੇਬ ਮੁਹੰਮਦ ਯਾਰਾ॥
ਕੁਦਰਤਿ ਇੱਕ ਏਤਾ ਪਸਾਰਾ॥੪॥
ਪਦ ਅਰਥ- ਓਅੰਕਾਰ-ਪਰਮਾਤਮਾ। ਕਵਾਉ-ਬਚਨ, ਫੁਰਨਾ। ਤ੍ਰਿਭਵਣ-ਤਿੰਨ ਲੋਕ (ਸੁਰਗ ਲੋਕ, ਮਾਤ ਲੋਕ, ਪਾਤਾਲ ਲੋਕ)। ਆਕਾਰ-ਵਜੂਦ। ਪਸਾਉ-ਪਸਾਰਾ। ਕੁਦਰਤਿ-ਮਾਇਆ। ਯਾਰ-ਖ਼ਲੀਫ਼ੇ।
ਵਿਆਖਿਆ- ਇੱਕ ਓਅੰਕਾਰ ਅਰਥਾਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕੋ ਹੀ ਫੁਰਨੇ ਨਾਲ ਅਰਥਾਤ ਬੋਲ ਨਾਲ ਸੰਸਾਰ ਬਣਾ ਪਸਾਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਕੇ ਆਪ ਤਿੰਨਾਂ ਲੋਕਾਂ (ਸਵਰਗ ਲੋਕ, ਮਾਤ ਲੋਕ, ਪਤਾਲ ਲੋਕ) ਵਿਚ ਘਟਿ ਘਟਿ ਵਿਚ ਸਮਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਕਾਦਰ (ਪਰਮਾਤਮਾ) ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਮਾਇਆ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਕੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਉਤਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਇੰਝ ਕਹਿ ਲਵੋ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਕੁਦਰਤ ਰਚ ਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਵਤਾਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ। ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਪਸਾਰਾ ਕਰਕੇ ਲੱਖਾਂ ਅਤੇ ਲੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬੇਅੰਤ, ਅਸੰਖ ਅਤੇ ਅਪਾਰ ਦੀ ਹੱਦ ਤਕ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰੋਮ ਰੋਮ ਵਿਚ ਕਰੋੜਾਂ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਚ ਦਸ-ਦਸ ਅਵਤਾਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਅਨੇਕਾਂ ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਮੁਹੰਮਦ ਅਤੇ ਕਈ ਉਸ ਦੇ ਯਾਰ ਅਤੇ
