ਨਿਆਇ ਸਾਸਤ੍ਰਿ ਕੋ ਮਥਿ ਕਰਿ ਸਭਿ ਬਿਧਿ ਕਰਤੇ ਹਥਿ ਜਣਾਈ॥

ਸਭ ਕਛੁ ਕਰਤੇ ਵਸਿ ਹੈ ਹੋਰ ਬਾਤਿ ਵਿਚਿ ਚਲੇ ਨ ਕਾਈ॥

ਦੁਹੀ ਸਿਰੀ ਕਰਤਾਰੁ ਹੈ ਆਪਿ ਨਿਆਰਾ ਕਰਿ ਦਿਖਲਾਈ॥

ਕਰਤਾ ਕਿਨੈ ਨ ਦੇਖਿਆ ਕੁਦਰਤਿ ਅੰਦਰਿ ਭਰਮਿ ਭੁਲਾਈ ॥

ਸੋਹੰ ਬ੍ਰਹਮੁ ਛਪਾਇ ਕੈ ਪੜਦਾ ਭਰਮੁ ਕਰਤਾਰੁ ਸੁਣਾਈ॥

ਰਿਗਿ ਕਹੈ ਸੁਣਿ ਗੁਰਮੁਖਹੁ ਆਪੇ ਆਪਿ ਨ ਦੂਜੀ ਰਾਈ॥

ਸਤਿਗੁਰ ਬਿਨਾ ਨ ਸੋਝੀ ਪਾਈ ॥੯॥

ਪਦ-ਅਰਥ- ਮਥਿ ਕਰਿ-ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰ ਕੇ। ਦੁਹੀ ਸਿਰੀ-ਆਦਿ ਅੰਤ।

ਵਿਆਖਿਆ- ਤਪੀਸਰ ਗੌਤਮ ਨੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰ ਕਰਕੇ ਰਿਗਵੇਦ ਦਾ ਸਾਰ ਕੱਢ ਕੇ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ 'ਨਿਆਇ ਸ਼ਾਸਤਰ' ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਮਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਭ ਕੁਝ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਭ ਕੁਝ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਵਸ ਵਿਚ ਹੈ, ਉਥੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੱਸ ਨਹੀਂ ਚਲਦਾ। ਦੁਹੀ ਸਿਰੀ ਅਰਥਾਤ ਆਦਿ ਅੰਤ ਵਿਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪ ਨਿਆਰਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਕਰਕੇ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਉਸ ਦੀ ਲੀਲਾ ਵੇਖ-ਵੇਖ ਭਰਮ ਦੀ ਭੁਲਾਈ ਫਿਰਦੀ ਹੈ। ਗੌਤਮ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਇਸ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਸੋਹਂ ਬ੍ਰਹਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਭਰਮ ਦੇ ਪਰਦੇ ਪਿੱਛੇ ਛਿਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇੰਝ ਜੀਵ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇੰਜ ਸੰਸਾਰਕ ਜੀਵ ਮਾਇਆ ਦੇ ਵਿਸਤਾਰ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੋਏ ਪਏ ਹਨ। ਰਿਗਵੇਦ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਮੁਖੋ! ਉਹ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਆਪੇ ਆਪ ਹੈ। ਉਸ ਵਿਚ ਦਵੈਤ ਭਾਵ ਭੋਰਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਰੰਤੂ ਅਜਿਹੀ ਆਤਮਿਕ ਸੋਝੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦੀ।

ਫਿਰਿ ਜੈਮਨਿ ਰਿਖੁ ਬੋਲਿਆ ਜੁਜਰਿ ਵੇਦਿ ਮਥਿ ਕਥਾ ਸੁਣਾਵੈ॥

ਕਰਮਾ ਉਤੇ ਨਿਬੜੇ ਦੋਹੀ ਮਧਿ ਕਰੇ ਸੋ ਪਾਵੈ॥

ਥਾਪਸਿ ਕਰਮ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚਿ ਕਰਮ ਵਾਸ ਕਰਿ ਆਵੈ ਜਾਵੈ॥

ਸਹਸਾ ਮਨਹੁ ਨ ਚੁਕਈ ਕਰਮਾ ਅੰਦਰਿ ਭਰਮਿ ਭੁਲਾਵੈ॥

ਭਰਮਿ ਵਰਤਣਿ ਜਗਤਿ ਕੀ ਇੱਕੋ ਮਾਇਆ ਬ੍ਰਹਮ ਕਹਾਵੈ॥

ਜੁਜਰਿ ਵੇਦਿ ਕੋ ਮਥਨਿ ਕਰਿ ਤਤ ਬ੍ਰਹਮੁ ਵਿਚਿ ਭਰਮੁ ਮਿਲਾਵੈ॥

ਕਰਮ ਦ੍ਰਿੜਾਇ ਜਗਤਿ ਵਿਚਿ ਕਰਮਿ ਬੰਧਿ ਕਰਿ ਜਾਵੈ ਆਵੈ॥

ਸਤਿਗੁਰ ਬਿਨਾ ਨ ਸਹਸਾ ਜਾਵੈ ॥ ੧੦॥

ਪਦ-ਅਰਥ- ਜੈਮਿਨਿ ਰਿਖੁ-ਜੈਮਨੀ ਰਿਸ਼ੀ। ਵਰਤਣਿ-ਕਾਰਨ ਮਧਿ-ਵਿਚ ਕਰਮਿ ਬੰਧਿ-ਕਰਮਾਂ ਵਿਚ ਬੱਝਿਆ ਹੋਇਆ।