ਪਦ-ਅਰਥ- ਅਸਟ ਦਸਾ ਸਿਧਿ-ਅਠਾਰਾਂ ਸਿੱਧੀਆਂ।

ਵਿਆਖਿਆ- ਪਾਤੰਜਲੀ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਬੇਖਨਾਗ ਦਾ ਮੰਥਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਗੁਰਮੁਖ ਨੇ ਨਾਗ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਪਰ ਪੰਡਿਤ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਜੀ ਗਿਆਨੀ ਇਸ ਪੰਕਤੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੁਝ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹੋ ਗੁਰਮੁਖੋ। ਸ਼ੇਸ਼ਨਾਗ ਦੇ ਅਵਤਾਰ ਪਤੰਜਲ ਰਿਖੀ ਨੇ ਵਿਚਾਰ ਕੇ "ਨਾਗ ਪਾਤੰਜਲ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸੁਣਾਇਆ। ਉਸ ਪਾਤੰਜਲ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅਥਰਵ ਵੇਦ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਜੋਗ (ਯੋਗ) ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਭਰਮ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਠੀਕ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੈਲੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿਚੋਂ ਓਨਾ ਚਿਰ ਮੂੰਹ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿੱਕਲ (ਚਮਕਾਇਆ) ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਪਾਤੰਜਲ ਰਿਸ਼ੀ ਅਨੁਸਾਰ ਯੋਗ ਵਸਤੂ ਬੜੀ ਨਿਰਮਲ ਵਸਤੂ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਅਨਹਦ ਧੁਨੀ ਨਾਲ ਲਿਵ ਜੁੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਠਾਰਾਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਅਤੇ ਨੌਂ ਨਿੱਧੀਆਂ ਗੁਰਮੁਖ ਜੋਗੀ ਦੇ ਚਰਨ ਸਪਰਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਾਤੰਜਲ ਰਿਸ਼ੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਤਿੰਨਾਂ ਯੁੱਗਾਂ ਦੀਆਂ ਅਕਾਂਖਿਆਵਾਂ (ਇੱਛਾਵਾਂ) ਕਲਿਯੁਗ ਵਿਚ ਪੂਰਨ ਕਰ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਸੋ ਜੋਗ ਭਗਤੀ ਦੀ ਕਮਾਈ ਪੂਰੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਫਲ ਹੱਥੋਂ-ਹੱਥ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਲਿਯੁਗ ਵਿਚ ਜੋ ਨਾਮਦਾਨ ਅਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਫਲ ਹਨ। ਚੂੰਕਿ ਪਾਤੰਜਲੀ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਯੋਗ ਸਾਧਨਾ 'ਤੇ ਬਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤੁਕ ਵਿਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਨਾਮ ਦਾਨ ਹੀ ਯੋਗ ਹੈ।

ਜੁਗਿ ਜੁਗਿ ਮੇਰੁ ਸਰੀਰ ਦਾ ਬਾਸਨਾ ਬਧਾ ਆਵੈ ਜਾਵੈ ॥

ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਫੇਰਿ ਵਟਾਈਐ ਗਿਆਨੀ ਹੋਇ ਮਰਮੁ ਕਉ ਪਾਵੈ॥

ਸਤਿਜੁਗਿ ਦੂਜਾ ਭਰਮੁ ਕਰਿ ਤ੍ਰੇਤੇ ਵਿਚਿ ਜੋਨੀ ਫਿਰਿ ਆਵੈ॥

ਤ੍ਰੇਤੇ ਕਰਮਾ ਬਾਧਤੇ ਦੁਆਪਰਿ ਫਿਰਿ ਅਵਤਾਰ ਕਰਾਵੈ॥

ਦੁਆਪਰਿ ਮਮਤਾ ਅਹੰ ਕਰਿ ਹਉਮੈ ਅੰਦਰਿ ਗਰਬਿ ਗਲਾਵੈ॥

ਤਿਹ ਜੁਗਾ ਕੇ ਕਰਮ ਕਰਿ ਜਨਮ ਮਰਨ ਸੰਸਾ ਨ ਚੁਕਾਵੈ॥

ਫਿਰਿ ਕਲਿਜੁਗਿ ਅੰਦਰ ਦੇਹਿ ਧਰਿ ਕਰਮਾ ਅੰਦਰਿ ਫੇਰਿ ਫਸਾਵੈ॥

ਅਉਸਰੁ ਚੁਕਾ ਹਥ ਨ ਆਵੈ ॥੧੫॥

ਪਦ-ਅਰਥ- ਮੇਰੁ-ਸ਼ਰੋਮਣੀ ਜੀਵ/ਜੀਵਾਤਮਾ। ਮਰਮ-ਭੇਦ। ਗਰਬਿ-ਹੰਕਾਰ। ਅਉਸਰ-ਸਮਾਂ।

ਵਿਆਖਿਆ- ਜੁਗਿ ਜੁਗਿ ਭਾਵ ਹਰ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਜੀਵਾਤਮਾ ਵਾਸ਼ਨਾ ਬੱਧੀ ਆਉਣ ਜਾਣ (ਆਵਾਗਵਨ) ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿਚ ਘਿਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ! ਜੀਵਾਤਮਾ ਵਾਰ- ਵਾਰ ਦੇਹ ਵਧਾਉਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਕੋਈ ਗਿਆਨੀ ਹੀ ਇਸ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਸਤਿਯੁੱਗ ਵਿਚ ਦੂਈ ਦਵੈਦ ਦੇ ਭਰਮ ਕਰਕੇ ਤਰੇਤਾ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਫਿਰ ਜੂਨੀ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰੇਤੇ ਵਿਚ ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਵਿਚ ਪੈ ਕੇ ਦੁਆਪਰ ਵਿਚ ਫਿਰ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਦੁਆਪਰ ਵਿਚ 'ਮੈਂ' 'ਮੈਂ' ਕਰਦਾ ਅਰਥਾਤ ਮਮਤਾ ਦੇ ਹੰਕਾਰ ਵਿਚ