ਪਏ ਹੋਣ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਮਿਰਾਸੀਆਂ ਜਾਂ ਭੱਟਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬੀਰ ਰਸੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਸੰਭਵ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਆਪਣੇ ਅਸਲੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਗਵਾ ਬੈਠਦੀਆਂ ਹੋਣ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿੱਤ ਅਜਿਹੀਆਂ ਲੋਕ ਦਾਸਤਾਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਘੋਖ ਪੜਤਾਲ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋ ਸਕੇ । ਚੂੰਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੌਮ ਜਾਂ ਖਿੱਤੇ 'ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਕੌਮ ਜਾਂ ਖਿੱਤੇ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ। ਸਰ ਰਿਚਰਡ ਟੈਂਪਲ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਮਕਸਦ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਤਿੰਨ ਜਿਲਦਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਦਾਸਤਾਨ ਅਤੇ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਬਤ ਜਨਾਬ ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਹਨ-"ਜਿਹੜੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਸਿਆਸੀ ਮਕਸਦ ਸੀ। ਇਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਵਜਾਹਤ ਵਾਸਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਏਨਾ ਆਖਣਾ ਹੀ ਕਾਫੀ ਰਹੇਗਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਆਪ ਰਿਚਰਡ ਟੈਂਪਲ ਨੇ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਇਹਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹੋ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਮਜ਼੍ਹਬ ਤੇ ਭਰਮ ਵਹਿਮ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਵਾਕਫੀਅਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਟੈਂਪਲ ਦਾ ਕੰਮ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਲੋੜ ਸੀ।" ਪਰ ਇਸ ਮਤਲਬ ਪ੍ਰਸਤੀ ਥੱਲੇ ਇਸ ਵਿਦਵਾਨ ਖੋਜੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲ ਮੋਹ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਓਹਲੇ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਇਹ ਤਾਂ ਮੰਨਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਵਾਰਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਵਡੱਕਿਆਂ ਦੇ ਬੀਰਤਾ ਭਰੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਲਿਖੇ ਪਏ ਸਨ, ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ।

ਚੂੰਕਿ ਉੱਪਰ ਦਸਿਆ ਜਾ ਚੁਕਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰ ਜੋਧਿਆਂ ਦੇ ਬੀਰਤਾ ਭਰੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਦੱਸਣ ਵਾਲੀ ਵਾਰਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀਆਂ ਜਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਵਾਰਾਂ, ਜੋ ਵਸਤੂ ਪੱਖੋਂ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਹਨ, ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਦੁਨਿਆਵੀ ਵਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਬੀਰ ਰਸ ਦਾ ਸਥਾਈ ਭਾਵ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਰਤ ਕੇ ਬੀਰ ਰਸ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਡਾਵਾਂਡੇਲ ਇਨਸਾਨੀ ਰੂਹ ਵਿਚ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ। (ਪੰਜਾਬੀ ਬੀਰ ਸਾਹਿੱਤ) ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਲਈ ਸਾਡੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਹੋ ਰਹੇ ਆਤਮਿਕ ਯੁੱਧ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਚੁਣਿਆ ਹੈ। ਵਸਤੂ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਕੁ ਵਖਰੇਵਾਂ ਜਾਪਦਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਭਾਵ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੈ। ਹਰ ਵਾਰ ਦਾ ਨਾਇੱਕ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ, ਤਿਆਗ, ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਭਾਵ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। (ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ), ਭਾ. ਵਿਭਾਗ, ਪਟਿਆਲਾ) ਉਂਝ ਵੀ ਇਸ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਛੰਦ (ਸਿਰਖੰਡੀ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨੀ) ਅਤੇ ਵਾਰ ਦਾ ਸ਼ੈਲੀਗਤ ਪੈਟਰਨ ਲੋਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਚ ਇੰਨਾ ਰਚਮਿਚ ਚੁਕਿਆ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੁ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੌਧਿਕ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ