ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜਾਣਿਆ ਪਛਾਣਿਆ ਹੀ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਵਰਤਿਆ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਦੁਨਿਆਵੀ ਵਾਰ ਵਰਗਾ ਯੁੱਧ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਵੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

(ੳ) ਵੱਡਾ ਹੋਆ ਦੁਨੀਦਾਰੁ ਗਲਿ ਸੰਗਲੁ ਘਤਿ ਚਲਾਇਆ।

(ਅ) ਤੁਰੇ ਪਲਾਣੇ ਪਉਣ ਵੇਗ ਹਰ ਰੰਗੀ ਹਰਮ ਸਵਾਰਿਆ।

ਕੋਠੇ ਮੰਡਪ ਮਾੜੀਆ ਲਾਇ ਬੈਠੇ ਕਰਿ ਪਸਾਰਿਆ। (ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ 'ਚੋਂ)

(ੲ) ਆਪੇ ਛਿੰਝ ਪਵਾਇ ਮਲਾ ਖਾੜਾ ਰਚਿਆ॥

ਲਥੇ ਭੜਥੂ ਪਾਇ ਗੁਰਮੁਖ ਮਚਿਆ॥

ਮਨਮੁਖ ਮਾਰੇ ਪਛਾੜਿ, ਮੂਰਖ ਕਚਿਆ॥

ਆਪਿ ਭਿੜੈ ਮਾਰੈ ਆਪਿ ਆਪਿ ਕਾਰਜੁ ਰਚਿਆ। (ਮਲ੍ਹਾਰ ਕੀ ਵਾਰ 'ਚੋਂ)

 

ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ 21 ਜਾਂ 22 ਵਾਰਾਂ ਜੋ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚੋਂ ਉਪਲਬਧ ਹੁੰਦੀਆਂਹਨ, ਵਸਤੂ ਪੱਖੋਂ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਖਰੇਵਾਂ ਰੱਖਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਛੰਦ, ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਲੋਕ ਪਰੰਪਰਾ 'ਚੋਂ ਹੀ ਲਈ ਹੈ। ਜਿਥੇ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰਾਂ ਉਸਾਰ ਕੇ ਵਾਰਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਤਕਰਾਰ ਰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਨਿੱਠ ਕੇ ਅਧਿਅਨ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਵਾਰਾਂ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰਾਂ (ਮਨਮੁਖ ਤੇ ਗੁਰਮੁਖ) ਨੂੰ ਲਿਆ ਕੇ ਟਕਰਾਅ ਤੇ ਫਿਰ ਯੁੱਧ ਰਚਾਉਂਦੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤਕ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਪੱਖੋਂ ਵਿਵੇਚਨ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਦਿੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਛੰਦ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਤੇ ਸਿਰਖੰਡੀ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਿਕਦਾਰ ਵਿਚ ਆਏ ਹਨ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਛੰਦ ਤੇ ਸਿਰਖੰਡੀ ਦੋਵੇਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ, ਨਜਾਬਤ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਉਪਲਬਧ ਵਾਰਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਵਿਚ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਸਾਡੀਆਂ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਵਾਰਾਂ (22-40) ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਛੰਦਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਅਪਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਛੰਦ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਪੀਲ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਵਾਰਾਂ ਰਚਣ ਲਈ ਦਵੱਯੇ ਜਾਂ ਬੈਂਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਹੋਈ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਵਾਰਾਂ ਇੰਨੀਆਂ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀਆਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਸਿਰਖੰਡੀ ਜਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਛੰਦ ਵਿਚ ਲਿਖੀਆਂ।

 

ਵਾਰ ਦੇ ਤੱਤ :

(ੳ) ਨਾਇਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਨਾਇਕ

ਵਾਰ ਦੀ ਖ਼ੂਬੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾਇਕ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਨਾਇਕ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਨਾਇਕ ਕੌਣ ਹੋਇਆ? ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਜਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਨਿੱਠ ਕੇ ਅਧਿਅਨ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਨਾਇਕ ਸੰਬੰਧੀ ਸਭ ਸ਼ੰਕੇ