ਨਵਿਰਤ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਵਾਰਕਾਰ ਨੇ ਗੁਰਮੁਖ ਅਤੇ ਮਨਮੁਖ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਰਦਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਘੋਲ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਅਖਾੜੇ/ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ ਤੇ ਆਖਰ ਯੁੱਧ ਜਾਂ ਘੋਲ ਵਿਚੋਂ ਗੁਰਮੁਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਚਿਤਰਣ ਰਾਹੀਂ ਜਿਤਦਾ ਵੀ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ—

(ੳ) ਹਾਰਿ ਚਲੈ ਗੁਰਮੁਖਿ ਜਗ ਜੀਤਾ

(ਅ) ਮੂਰਖ ਸਚੁ ਨ ਜਾਣਨੀ, ਮਨਮੁਖੀ ਜਨਮੁ ਗਵਾਇਆ॥

(ੲ) ਤੇਰੇ ਨਾਇ ਰਤੇ ਸੇ ਜਿਣ ਗਏ (ਗੁਰਮੁਖ) ਹਾਰ ਗਏ (ਮਨਮੁਖ) ਸਿ ਠਗਣ ਵਾਲਿਆ। (ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ)

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰਮੁਖ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਪਤਾ ਚਲ ਜਾਏਗਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਨਾਇੱਕ ਵੀ ਕੋਈ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਗੁਰਮੁਖ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪਾਠਕ ਵਾਰ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ-ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿਚ ਕਲਪ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਨਾਇੱਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੈ। ਹਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਝ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਦੀ ਉਸਤਤਿ ਅਨੇਕਾਂ ਤਰੀਕਿਆ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

 

(ਅ) ਪਉੜੀ-ਪ੍ਰਬੰਧ :

ਵਾਰ ਦੀ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਉੜੀਆਂ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਉੜੀ ਦਾ ਅਰਥ ਅਜਿਹੇ ਪੈਰ ਰੱਖਣ ਦੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਜਾਂ ਡੰਡਿਆਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਪੈਰ ਟਿਕਾ ਕੇ ਉਪਰਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਜਾਂ ਕੋਠੇ 'ਤੇ ਜਾਈਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਪਉੜੀ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਛੰਦ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਵਾਰਾਂ ਪਉੜੀ ਛੰਦ ਵਿਚ ਉਚਾਰੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਢਾਡੀ ਵੀ ਪਉੜੀ ਨੂੰ ਛੰਦ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਪਉੜੀ ਦਾ ਅਰਥ, ਵਾਰ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ੇ ਜਾਂ ਖਿਆਲ ਨੂੰ ਲੜੀਵਾਰ (ਡੰਡੇ ਵਾਰ) ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਪਉੜੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂਕਿ ਅਸੀਂ ਪਉੜੀ (ਪੌੜੀ) ਦੇ ਇੱਕ ਡੰਡੇ ਨੂੰ ਤੇਅ ਕਰਕੇ ਮੰਜ਼ਿਲ 'ਤੇ ਅਰਥਾਤ ਕੋਠੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਾਂ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚਲੇ ਨਾਇੱਕ ਹਰ ਪੜਾਅ ਰੂਪੀ ਡੰਡੇ ਨੂੰ ਸਰ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਮੰਜ਼ਿਲ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਣਗੇ। "ਪਉੜੀ ਵਾਰ ਲਈ ਇੱਕ ਚਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਰਚਨਾ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ। ਪਉੜੀ ਵਾਰ ਦਾ ਪਿੰਡਾ ਹੈ ਤੇ ਜੁੱਧ ਕਥਾ ਇਸ ਦੀ ਰੂਹ। ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਹੀ ਅਸਲ ਵਾਰ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।" (ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਪਦਮ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਾਂ, ਪੰਨਾ 11)

 

(ੲ) ਵਸਤੂ ਸਾਮੱਗ੍ਰੀ:

ਵਾਰ ਚੁੱਕਿ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਯੁੱਧ ਜਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੁਨਿਆਵੀ ਭਾਵ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਾਂ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਅੰਦਰ (ਨੇਕੀ ਤੇ ਬਦੀ) ਵੀ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਵਾਰਕਾਰ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਟੱਕਰ/