(ਕ) ਰਸ:

ਜਿਥੇ ਜੰਗਨਾਮੇ ਵਿਚ ਬੀਰ ਰਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਤੇ ਵਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਸ ਵੀ ਬੀਰਤਾ ਹੀ ਹੈ ਪਰ ਜੰਗਨਾਮੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤੀ ਥਾਈਂ ਬੀਰ ਰਸ ਉੱਪਰ ਕਰੁਣਾ ਰਸ ਹਾਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੁਨਿਆਵੀਂ ਪੱਧਰ ਦੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਤਾਂ ਬੀਰ ਰਸ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਸ ਹੈ। ਵਾਰ-ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਤਮਾ ਹੀ ਬੀਰ ਰਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਉਤਸ਼ਾਹ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬੀਰਤਾ ਭਰਪੂਰ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਅਨਿਵਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਬੀਰ ਰਸ ਉਪਜ ਸਕੇ। ਬੀਰ ਰਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਾਰ ਵਿਚਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਕਰੁਣਾ, ਬੀਭਤਸ ਅਤੇ ਰੋਦਰ ਰਸ ਵਗੈਰਾ ਵੀ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਬੀਰ ਰਸੀ ਵਾਰ ਦੀ ਸਰਵੋਤਮ ਉਦਾਹਰਣ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਰਚਿਤ 'ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ' ਵਿਚੋਂ ਚੰਡ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਾਰਕਾਰ ਦੀ ਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ।

-ਲੱਖ ਨਗਾਰੇ ਵੱਜਨ, ਆਮੋ ਸਾਮ੍ਹਣੇ॥

ਰਾਕਸ਼ ਰਣੋ ਨ ਭੱਜਨ, ਰੋਹੇ ਰੋਹਲੇ ॥

ਸੀਹਾਂ ਵਾਂਗੂ ਗੱਜਨ ਸਭੇ ਸੂਰਮੇ ॥

ਤਣਿ ਤਣਿ ਕੈਬਰ ਛੱਡਣ, ਦੁਰਗਾ ਸਾਮ੍ਹਣੇ॥ ੧੨॥

 

(ਖ) ਛੰਦ

ਵਾਰ ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਲੋਕ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜਾਉਣ ਲਈ ਦੋ ਹੀ ਛੰਦ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਰਹੇ ਹਨ-ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਛੰਦ ਅਤੇ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਛੰਦ ਜਿਥੇ ਯੁੱਧ ਜਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਗਤੀਮਾਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਉਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਭਾਵ/ਜਜ਼ਬੇ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਸਰੋਤਿਆਂ/ ਪਾਠਕਾਂ ਤਕ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਾਠਕ ਮਨ ’ਤੇ ਸੁਚੱਜਾ ਅਤੇ ਉਸਾਰੂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਲਈ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਛੰਦ ਕਾਰਗਰ ਹਨ, ਉਂਝ ਹੋਰ ਵੀ ਛੰਦ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਇੰਨੇ ਪ੍ਰਚਿੱਲਤ ਨਹੀਂ ਹਨ।

 

(ਗ) ਭਾਸ਼ਾ, ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਅਤੇ ਅਲੰਕਾਰ:

ਵਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਾਧਾਰਨ ਪੱਧਰ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਹੀ ਉਹ ਜਨ ਸਾਧਾਰਨ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰ ਸਕੇਗੀ। ਔਖੀ ਜਾਂ ਜਟਿਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਰਤਣ ਨਾਲ ਵਾਰਕਾਰ ਦਾ ਆਪਣਾ ਮਨੋਰਥ ਵੀ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ, ਮੁਹਾਵਰੇ, ਅਖੌਤਾਂ ਲੋਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਆਏ ਹੋਣ।

 

ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰ ਦਾ ਸੰਖਿਪਤ ਇਤਿਹਾਸ :

ਇਹ ਕਾਵਿ-ਭੇਦ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਗਸਿਆ ਹੈ। ਸਾਹਿੱਤ ਜੀਵਨ 'ਚੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਾਰ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਾਜਸੀ, ਸਾਮਾਜਿਕ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਾਤ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ। ਵਾਰ ਤਕਰੀਬਨ ਹਰ ਕਾਲ ਵਿਚ ਰਚੀ ਗਈ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਜਾਂ ਪੂਰਵ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ