ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅਮੀਰ ਖੁਸਰੋ ਨੇ ਤੁਗਲਕ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਜਾਂ ਡਾ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋ. ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਪਦਮ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਲਿਪੀਬੱਧ ਜਾਂ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੁਰੀ ਆ ਰਹੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਅਜੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਪਕੜ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਵੈਸੇ ਵੀ ਇਹ ਵਾਰ ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਦਾ ਸੰਦੇਹ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਖੁਸਰੋ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸ਼ਾਇਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਪੂਰਵ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਕੋਲਿਤਰੇ ਨਮੂਨੇ ਹੀ ਸਾਡੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਲ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਵਾਰ ਸੰਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਤਕ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਜੋ ਖੰਡਗਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਸਾਡੇ ਰੂਬਰੂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਕੇਵਲ ਨੇਂ ਹੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਛੇ ਪੂਰਵ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਤੇ ਤਿੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਅਥਵਾ ਅਕਬਰ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਵੇਲੇ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੋ ਵਾਰਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ (1) ਟੁੰਡੇ ਅਸਰਾਜੇ ਦੀ ਵਾਰ (2) ਸਿਕੰਦਰ ਇਬਰਾਹੀਮ ਦੀ ਵਾਰ (3) ਲੱਲਾ ਬਹਿਲੀਮਾ ਦੀ ਵਾਰ (4) ਮੂਸੇ ਦੀ ਵਾਰ (5) ਜੋਧੇ ਵੀਰੇ ਪੂਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵਾਰ (6) ਮਲਕ- ਮੁਰੀਦ ਚੰਦਹੜੇ ਸੋਹੀਏ ਦੀ ਵਾਰ (7) ਮਾਲਦੇਵ ਦੀ ਵਾਰ (8) ਰਾਏ ਕਮਾਲ ਮੌਜ ਦੀ ਵਾਰ (9) ਹਸਨੇ ਮਹਿਮੇ ਦੀ ਵਾਰ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਖਿਪਤ ਇਤਿਹਾਸ ਅੱਗੇ ਤੋਰੀਏ ਉਪਰੋਕਤ ਦਰਸਾਈਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਦੋ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ-

-ਭਬਕਿਓ ਸ਼ੇਰ ਸਰਦੂਲ ਰਾਇ, ਰਣ ਮਾਰੂ ਵੱਜੇ।

ਖ਼ਾਨ ਸੁਲਤਾਨ ਬਡ ਸੂਰਮੇ, ਵਿਚ ਰਣ ਦੇ ਗੱਜੇ।

ਖ਼ਤ ਲਿਖੇ ਟੁੰਡੇ ਅਸਰਾਜ ਨੂੰ, ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਅੱਜੇ।

ਟਿੱਕਾ ਸਾਰੰਗ ਬਾਪ ਦੇ, ਦਿੱਤਾ ਭਰ ਲੱਜੇ।

ਫਤਹਿ ਪਾਇ ਅਸਰਾਜ ਜੀ, ਸ਼ਾਹੀ ਘਰ ਸੱਜੇ।       

(ਟੁੰਡੇ ਅਸਰਾਜੇ ਦੀ ਵਾਰ ਵਿੱਚੋਂ)

 

ਚੜ੍ਹਿਆ ਮੂਸਾ ਬਾਦਸਾਹ, ਸੁਣਿਐ ਸਭ ਜੱਗੇ।

ਤ੍ਰੈ ਸੋ ਸੱਠ ਮਰਾਤਬਾ, ਇੱਕ ਘੁਰਿਐ ਡੱਗ।

ਦੰਦ ਚਿੱਟੇ ਵਡ ਹਾਥੀਆਂ, ਕਹੁ ਕਿਤੁ ਵਰੈਗੇ।

ਰੁਤ ਪਛਾਤੀ ਬਗਲਿਆਂ, ਘਟ ਕਾਲੀ ਬੱਗੇ।

ਏਹੀ ਕੀਤੀ ਮੂਸਿਆ, ਕਿਨ ਕਰੀ ਨ ਅੱਗੇ। (ਵਾਰ ਮੂਸੇ ਕੀ)

ਉਪਰੋਕਤ ਵੰਨਗੀਆਂ ਦੇਣ ਤੋਂ ਸਾਡਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਨੌਂ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਇੰਨੀ ਮਾਂਜੀ ਪੋਚੀ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆਂ ਕੁਝ ਸੰਦੇਹ ਜਿਹਾ ਉਪਜਣਾ ਅਨਿਵਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਖ਼ੈਰ ਸੰਦੇਹ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਮਲਕ-ਮਰੀਦ ਚੰਦਹੜੇ ਸੋਹੀਏ ਦੀ ਵਾਰ, ਜੋਧੇ ਵੀਰੇ ਪੂਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵਾਰ ਅਤੇ ਮਾਲਦੇਵ ਦੀ ਵਾਰ ਆਦਿ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਛੇ ਵਾਰਾਂ ਪੂਰਵ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਦੀ ਉਪਜ ਕਹਿਣ ਲਈ ਬਜਿੱਦ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ