ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਨਿੱਠ ਕੇ ਅਧਿਅਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸਾਹਿੱਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਂਭਿਆ ਹੈ। ਪੁਰਾਣਿਕ ਹਵਾਲੇ, ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਅਖਾਣ ਮੁਹਾਵਰੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਹਿੱਤ ਪ੍ਰਤੀ ਸੂਝਬੂਝ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹਨ। ਸਾਡੀ ਚਰਚਾ ਅਧੀਨ ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਪੁਰਾਣਿਕ ਹਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸਰੋਤ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਭੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਪਰ ਹਰ ਪਉੜੀ ਦੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤੁਕ ਧਿਆਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਪਉੜੀ ਦੀ ਅਖੀਰਲੀ ਤੁਕ ਜੋ ਅੱਧੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਵਿਚ ਪਉੜੀ ਦਾ ਥੀਮ ਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅੱਧੀ ਤੁਕ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਤੁਕ ਅਖਾਣ ਜਾਂ ਮੁਹਾਵਰਾ ਬਣਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਸਮਾਈ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਮੁਹਾਵਰੇ, ਅਖੌਤਾਂ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਦੇ ਤਜਰਬਿਆਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਭਰਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਿਦਵਾਨ ਲੋਕ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪੇਂਡੂਆਂ ਦਾ ਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਥੱਲੇ ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਤੁਕਾਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਖਾਣ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ-

1) ਗੁਰਭਾਈ ਰਤਨਾਂ ਦੀ ਮਾਲਾ

2) ਸਾਧ ਸੰਗਤਿ ਵਿਟਹੁ ਕੁਰਬਾਣੀ

3) ਪੰਜਾਬੈ ਗੁਰ ਦੀ ਵਡਿਆਈ

4) ਡਲੇ ਵਾਸੀ ਸੰਗਤਿ ਭਾਰੀ

5) ਗੁਰ ਚੇਲਾ ਚੇਲਾ ਗੁਰ ਹੋਈ

6) ਜਾਤੀ ਸੁੰਦਰ ਲੋਕ ਨ ਜਾਣੈ

7) ਪੂਰਾ ਗੁਰ ਪੂਰਾ ਵਰਤਾਰਾ

8) ਜੇਹਾ ਬੀਉ ਤੇਹਾ ਫਲ ਪਾਇਆ॥

9) ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਮਤਿ ਸਭਿ ਗਾਵੈ॥

10) ਅਉਸਟ ਚੁਕਾ ਹਥ ਨ ਆਵੈ॥

ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਸੋਕੇਤ ਮਾਤਰ ਹੀ ਅਖਾਣ ਮੁਹਾਵਰੇ ਆਏ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਵਾਰ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਤਾਂ ਅਖਾਣਾਂ, ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਆਇਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੀ ਤੀਹਵੀਂ ਪਉੜੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਜੋ ਦੇਸ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਾਰੀਆਂ ਲੋਕ-ਮੂੰਹਾਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਅਖਾਣ ਕਦੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਚੇਤੇ 'ਚੋਂ ਕਿਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ-

1) ਉਲਟੀ ਵਾੜ ਖੇਤ ਕਉ ਖਾਈ।

2) ਕੁੱਤਾ ਰਾਜਿ ਬਹਾਲੀਐ ਫਿਰਿ ਚਕੀ ਚਟੈ ਸਪੈ ਦੁਧੁ ਪਿਆਲੀਐ ਵਿਹੁ ਮੁਖਹੁ ਸਟੇ।

3) ਗਿਦੜ ਦਾਖ ਨ ਅਪੜੇ ਆਖੈ ਬੂਹ ਕਉੜੀ