ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਗ੍ਰੰਥ 'ਗਿਆਨ ਰਤਨਾਵਲੀ' ਵੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਸਾਖੀਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਵੇਰਵੇ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਅੱਗੇ ਸਵਾਲੀਆ ਨਿਬਾਨ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨਾਨਕ ਮਤੇ ਦੀ ਫੇਰੀ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਡਾ. ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦੇ ਹਨ-" ਇਸ ਸਥਾਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਉਦੋਂ ਸੁਚੇਤ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਨਾਨਕ ਮਤੇ ਜਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਮਸੰਦਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ।" (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ-ਪੰਨਾ 53)

* ਉਪਰੋਕਤ ਤੱਥ ਦੇ ਆਧਾਰਿਤ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਇਹ ਵਾਰ ਨਿਰੋਲ ਕਲਪਨਾ ਜਾਂ ਮਿਥਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਉੱਪਰ ਹੀ ਆਧਾਰਤ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਮੱਕੇ, ਮਦੀਨੇ, ਬਗਦਾਦ ਅਤੇ ਸੁਮੇਰ ਪਰਬਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਉਲੇਖ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਰਣਿਤ ਪਉੜੀਆਂ ਇਸਲਾਮੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਮਿੱਥਾਂ, ਦੰਦ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਵਿਕ ਸੱਚ ਦੇ ਪ੍ਰਚੱਲਣ ਨੂੰ ਹੀ ਜਿਉਂ ਦਾ ਤਿਉਂ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਉਹ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੇ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਪੱਕ ਕਰਨਾ ਲੋੜਦੇ ਹਨ। ਹਾਂ ਕਾਵਿਕ ਸੱਚ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੱਗਰੀ ਢੇਰ ਸਾਰੀ ਲੱਭੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

 

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਬਿੰਬ : ਮਿਥਕ ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ:

* ਇਹ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿਛੋਂ ਹੀ ਹੋਇਆ ਅਰਥਾਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਮਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਅਤਿ ਨੇੜੇ ਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਮਾਂ 1539 ਈ. ਤਕ ਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਜੀਵਨ ਲੀਲਾ ਦਾ ਆਰੰਭ 1551 ਈਸਵੀ ਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਲੋਕ ਗਮਨ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੰਨੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੀ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਉੱਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਉੱਤਰ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਭਾਵਨਾ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਇਸੇ ਭਾਵਨਾ ਅਧੀਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਬਿੰਬ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣ ਪੁਰਖ (Legendary) ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਂਝ ਵੀ ਕਵੀ ਦੇ ਸੱਚ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦੇ ਸੱਚ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ ਹੋਇਆ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

* ਡਾ. ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ 'ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ : ਇੱਕ ਮਿੱਥ' ਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਨਿਬੰਧ ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਲੋਕ ਨਾਇੱਕ ਵੀ ਹੋਵੇ (ਚੁੱਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਨਾਇੱਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਹੈ ਜੋ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਤਾਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ) ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਚਰਿੱਤਰ ਬਣਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ