ਸਾਰੀਆਂ ਲਾਲਸਾਵਾਂ, ਰੀਝਾਂ ਤੇ ਸੁਪਨੇ ਉਸ ਵਿਚ ਸਮੋ ਕੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਢਾਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਸਰਬ ਸਮਰੱਥ ਤੇ ਕਾਲ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਅਥਵਾ ਅਨਾਦੀ ਹੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।" ਸੋ ਇੰਝ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਬੇਸ਼ੱਕ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਸੱਚ ਲੋਕ ਸੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਇਸ ਸੱਚ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਇਸ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਵੀ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਫੋਰੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਜੋ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਮਿਲੇ, ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਗੱਦੀਨਸ਼ੀਨ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਕਈ ਸੌ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਏ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ (ਪੀਰ ਦਸਤਗੀਰ, ਗੋਰਖਨਾਥ ਆਦਿ) ਦੇ ਸਮੇਂ, ਸਥਾਨ ਦਾ ਕਾਫੀ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਹਰ ਹੀਲੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਫ਼ਰਕ ਕੇਵਲ ਇੰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਥੇ ਬਗਦਾਦ, ਸੁਮੇਰ ਪਰਬਤ, ਮੱਕੇ ਮਦੀਨੇ ਵੱਲ ਦੀਆਂ ਸੰਪੂਰਨ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਹਨ, ਉਥੇ ਮੁਲਤਾਨ ਅਤੇ ਅਚਲ ਵਟਾਲੇ ਜਾਣਾ ਫੇਰੀਆਂ ਹਨ।

* ਜੇਕਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀਆਂ ਸਮੁੱਚੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੱਗਰੀ ਹਰ ਵਾਰ ਵਿਚ ਸਮਾਈ ਪਈ ਹੈ। ਕਿਤੇ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਤੇ ਕਿਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਤਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਸੰਕੇਤ ਮਾਤਰ ਵੇਰਵੇ ਆਦਿ ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਪੁਰਾਣ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਰੰਗਣ ਚਾੜ੍ਹ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ ਹਨ। ਚੂੰਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਾਵਿ ਸਿਰਜਕ ਹਨ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰਨ ਕਰਨਾ ਹੈ। "ਕਵਿਤਾ ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹੋਵੇ, ਅਜਿਹੇ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ।" (ਡਾ. ਹਰਨੇਕ ਸਿੰਘ ਕੋਮਲ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ : ਜੀਵਨ, ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਕਲਾ, ਪੰਨਾ 55)

ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਪੱਖੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਸੰਬੰਧੀ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਅੱਜ ਦੇ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਲਿਖਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਵਾਰ ਹਵਾਲਾ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਹਾਈ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਸੀ, ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਹ ਵਾਰ ਬਾਖੂਬੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਇਹ ਗੱਲ ਹੋਰ ਵੀ ਨੋਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਕਵੀ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਇਤਿਹਾਸ ਕਵੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਜਿੱਥੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਉੱਪਰ 'ਕਵੀ' ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਕਰਾਮਾਤੀ ਵੇਰਵੇ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਤੇ