ਜਿਥੇ ਕਿਸੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਛੇੜਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਕਰਾਮਾਤ ਜਾਂ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨੂੰ ਵਿਵੇਕ ਨਾਲ ਨਾਕਾਰਦੇ ਵੀ ਹਨ ਜਿਵੇਂ -

-ਸਿਧਿ ਬੋਲਨਿ, 'ਸੁਣਿ ਨਾਨਕਾ : ਤੁਹਿ ਜਗ ਨੇ ਕਰਾਮਾਤ ਦਿਖਾਈ॥

ਕੁਝ ਵਿਖਾਲੇਂ ਅਸਾਂ ਨੋ ਤੁਹਿ ਕਿਉ ਢਿਲ ਅਵੇਹੀ ਲਾਈ॥ ੪੨॥

ਬਾਬਾ ਬੋਲੇ ਨਾਥ ਜੀ ! ਸਬਦੁ ਸੁਨਹੁ ਸਚੁ ਮੁਖਹੁ ਅਲਾਹੀ॥

ਬਾਝੋਂ ਸਚੇ ਨਾਮ ਦੇ ਹੋਰੁ ਕਰਾਮਾਤਿ ਅਸਾਂ ਤੇ ਨਾਹੀ॥ ੪੩॥

ਹਾਂ ਜਿਥੇ 'ਕਰਮਾਤ' ਜਾਂ ਅਤਿਕਥਨੀ ਹੈ ਉਥੇ ਸੰਵਾਦ ਨਹੀਂ ਰਚਾਇਆ ਗਿਆ ਸਗੋਂ ਕਵੀ ਦਾ ਸੱਚ ਬਿਆਨੀਆ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਹਿੱਤ ਉਭਰਦਾ ਹੈ। ਕਰਾਮਾਤੀ ਅੰਸ਼ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ-ਬਗਦਾਦ ਵਿਚ ਪੀਰ ਦਸਤਗੀਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਕੇ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਉਡ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਪਲ ਵਿਚ ਹੀ ਪੀਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਲੱਖਾਂ ਆਕਾਸ਼ ਤੇ ਲੱਖਾਂ ਪਾਤਾਲ ਦਿਖਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਪਾਤਾਲ ਵਿਚੋਂ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ ਦਾ ਭਰਿਆ ਕਚਕੌਲ ਵੀ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

-ਨਾਲਿ ਲੀਤਾ ਬੇਟਾ ਪੀਰ ਦਾ ਅਖੀ ਮੀਟਿ ਗਇਆ ਹਵਾਈ॥

ਲਖ ਆਕਾਸ ਪਾਤਾਲ ਲਖ, ਅਖਿ ਫੁਰਕੁ ਵਿਚ ਸਭ ਦਿਖਲਾਈ॥

ਭਰਿ ਕਚਕੌਲ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਦਾ ਧੁਰੋ ਪਤਾਲੋ ਲਈ ਕੜਾਹੀ ॥ ੩੬॥

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੱਕੇ ਵਿਚ ਜੀਵਣ ਨਾਮ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਲੱਤਾਂ ਤੋਂ ਘਸੀਟਿਆ। ਬਸ ਲੱਤਾਂ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਘਸੀਟਣ ਦੀ ਦੇਰ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਜਿਧਰ ਲੱਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਉਧਰ ਹੀ ਮੱਕਾ ਵੀ ਘੁੰਮ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ-

-ਟੰਗੋਂ ਪਕੜਿ ਘਸੀਟਿਆ ਫਿਰਿਆ ਮਕਾ ਕਲਾ ਦਿਖਾਰੀ॥

ਹੋਇ ਹੈਰਾਨ ਕਰੇਨਿ ਜੁਹਾਰੀ॥ ੩੨॥

ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਕਾਵਿ-ਮੱਚ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਾਲੀ ਇਹ ਵਾਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪੱਖੋਂ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਆਗਮਨ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਗੁਰੂ ਆਗਮਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਭਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਆਈ ਗਿਰਾਵਟ ਦਾ ਸਖ਼ਤ ਨੋਟਿਸ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। 'ਮੁਖਤਲਿਫ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਘੜਮੱਸ ਤੋਂ ਫੈਲੀ ਅਗਿਆਨ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਚਾਨਣ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆਂ ਦੁਖੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਦਿਆਨੇ ਵਜਦੇ ਹਨ।" (ਪ੍ਰੋ. ਰਾਮ ਸਿੰਘ : ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ) ਸੋ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਜੀਵਨ ਕਥਾ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਇਹ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਮੁੱਚੀ ਵਾਰ ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਅਸੀਂ ਇਸ ਸਿੱਟੇ 'ਤੇ ਅੱਪੜਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਯੁੱਗ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸਨ ਉਥੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪੰਥ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਕ ਅਤੇ ਲੋਕ ਨਾਇਕ ਵੀ ਸਨ। ਲੋਕਾਈ ਦੀ ਪੀੜਾ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵੇਦਨਾ ਅਤੇ ਲੋਕ ਭਲਾਈ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਵੱਡੀ ਪੂਰਤੀ