ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਜੀਵਨ ਚਰਿੱਤਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੁਰੂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਜੋ ਤਸਵੀਰ ਉਲੀਕੀ ਹੈ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਜੋ ਸੂਚਨਾ ਜਨਮ ਸਾਖੀਆਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੁਆਰਾ ਜੁਟਾਈ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਅਧਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਯੋਗ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ।" (ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ: ਜੀਵਨੀ ਤੇ ਰਚਨਾ, ਪੰਨਾ 50-51)

 

ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ :

ਉਪਰੋਕਤ ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਇਸੇ ਲੜੀ ਵਿਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਵੀ ਬਾਖੂਬੀ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਤਾਬਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਤਤਕਾਲੀ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪ੍ਰਤੀ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟਤਾ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰੇ ਜੁੱਗਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਆਇਆ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜੁੱਗ (ਕਲਿਯੁਗ) ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਅਵਤਾਰੀ ਮਹਾਪੁਰਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ 'ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਮੁਤਾਬਿਕ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਵਕਤ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਕੂਮਤਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਸਨ ਜੋ ਮਾਨਵੀ ਫਰਜ਼ ਭੁਲਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਹਕੂਮਤ ਚਲਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਪੱਸ਼ਟ ਲਿਖਦੇ ਹਨ-

-ਭਏ ਬਿਅਦਲੀ ਪਾਤਿਸਾਹ, ਕਲਿਕਾਤੀ ਉਮਰਾਵ ਕਸਾਈ॥ (ਪਉੜੀ ੭)

-ਕਲਿ ਆਈ ਕੁਤੇ ਮੁਹੀ, ਖਾਜੁ ਹੋਇਆ ਮੁਰਦਾਰ ਗੁਸਾਈ॥

ਰਾਜੇ ਪਾਪ ਕਮਾਂਵਦੇ ਉਲਟੀ ਵਾੜ ਖੇਤ ਕਉ ਖਾਈ॥

ਕਾਜੀ ਹੋਏ ਰਿਸ਼ਵਤੀ ਵਢੀ ਲੈ ਕੇ ਹਕੁ ਗਵਾਈ।।(ਪਉੜੀ ੩੦)

ਉਪਰੋਕਤ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਜੋੜਨੀ ਚਾਹਾਂਗੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਖਦੇ ਹਨ-" ਪਰ ਮਨਮੁੱਖਾਂ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਪਸ਼ੂ ਚੰਗੇ ਹਨ। ਪਸ਼ੂ ਤਾਂ ਅਚੇਤ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੀਕ ਗਿਰੇ ਹੋਏ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਸ਼ੂ ਕਦੇ ਦੂਜੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਸੋਂ ਮੰਗਦਾ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ, ਨਾ ਪੰਛੀ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਪੰਛੀ ਦੇ ਗਿਰਦੇ ਘੇਰਾ ਘੱਤ ਕੇ ਬੈਠਦੇ ਹਨ। ਚੁਰਾਸੀ ਲੱਖ ਜੂਨ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਤਾਂ ਹੀ ਉੱਤਮ ਹੈ ਜੇ ਉਹ ਉੱਤਮ ਕਰੇ। ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਆਪ ਪਰਜਾ ਬਣ ਬੈਠੇ ਹੋ ਤੇ ਚੰਗੀ ਭਲੀ ਸੁਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਦੁਖੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਅਸਲ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੁੱਤੇ ਨੂੰ ਰਾਜ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਵੀ ਬਿਠਾ ਦੇਵੀਏ ਤਾਂ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਚੱਕੀ ਚੱਟਣ ਦੀ ਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ।" (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ : ਜੀਵਨ ਤੇ ਰਚਨਾ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਨਾ 123) ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਕਾਮ ਕਿਸਮ ਦਾ ਰਾਜ ਜ਼ਰੂਰ ਸਥਾਪਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਰਗੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਨਾ ਕਰਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੁੱਤਾ-ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਰਾਜ ਗੱਦੀ ਦਾ ਸੁੱਖ ਹੰਢਾਵੇ-