ਮਨਮੁਖ ਮਾਣਸ ਦੇਹ ਤੋਂ ਪਸ਼ੂ ਪਰੋਤ ਅਚੇਤ ਚੰਗੇਰੇ॥

ਹੋਇ ਸੁਚੇਤ ਅਚੇਤ ਹੋਇ ਮਾਣਸੁ ਮਾਣਸ ਦੇ ਵਲਿ ਹੇਰੇ॥

ਪਸੂ ਨ ਮੰਗੈ ਪਸੂ ਤੇ, ਪੰਖੇਰੂ ਪੰਖੇਰੂ ਘੇਰੇ ॥

ਚਉਰਾਸੀਹ ਲਖ ਜੂਨਿ ਵਿਚਿ ਉਤਮ ਮਾਣਸ ਜੂਨਿ ਭਲੇਰੇ ॥

ਉਤਮ ਮਨ ਬਚ ਕਰਮ ਕਰਿ ਜਨਮੁ ਮਰਨ ਭਵਜਲੁ ਲਖ ਫੇਰੇ॥

ਰਾਜਾ ਪਰਜਾ ਹੋਇ ਕੇ ਸੁਖ ਵਿਚਿ ਦੁਖੁ ਹੋਇ ਭਲੇ ਭਲੇਰੇ ॥

ਕੁੱਤਾ ਰਾਜ ਬਹਾਲੀਐ ਚੱਕੀ ਚੱਟਣ ਜਾਇ ਅਨ੍ਹੇਰੇ॥

ਗੁਰ ਪੂਰੇ ਵਿਣ ਗਰਭ ਵਸੇਰੇ॥ (੧੫/੧੯)

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਵਾਰ-ਅਧਿਅਨ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਗੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦਾ ਰੁਝਾਣ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਪਰ ਵਾਕਾਂ ਵਿਚ ਆਏ ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਧਿਆਤਮਕਤਾ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੋਲਕ ਚੰਦ ਨਾਰੰਗ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਬੇਸ਼ੱਕ ਤਲਵਾਰ ਨਹੀਂ ਉਠਾਈ ਪਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਭਿਅੰਕਰ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਤਲਵਾਰ ਲਈ ਫੌਲਾਦ ਜੁਟਾਇਆ ਜਿਸ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਦਸਵੀਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਲਈ ਤਲਵਾਰ ਉਠਾਈ। ਠੀਕ ਹੈ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਪਰ ਗੁਰੂ ਆਗਮਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਜੋ ਰਾਜਨੀਤਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮੱਤ ਜ਼ਰੂਰ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਵਸਥਾ ਪ੍ਰਤੀ ਉਠਿਆ ਰੋਸ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਪਹਿਲਾ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਕਦਮ ਹੈ ਜੋ ਵਾਰ ਵਿਚਾਲੇ ਨਾਇੱਕ (ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ) ਰਾਹੀਂ ਉਠਦਾ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਾਰਨ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਨੂੰਨ ਵਿਚ ਗੜੁੱਚ ਹੋ ਕੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਉਪਰ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕੀਤੇ। ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਕੀਦੇ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹ ਪੁੱਟਣ ਲਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਇਹ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸੀ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਕਮਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਿੰਦੂ ਰਾਜੇ ਜਨਤਾ ਵਲੋਂ ਬੇਮੁੱਖ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਕਾਰਨ ਜੋ ਜਨਤਕ-ਵਿਗਾੜ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਉਸ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਕਮਾਂ ਵਲੋਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ' ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹੱਟਦੇ।

ਜਗ ਗਰਦੀ ਜਬ ਹੋਵਹੇ ਉਲਟੇ ਜੁਗੁ ਕਿਆ ਹੋਇ ਵਰਤਾਰਾ॥

ਉਠੇ ਗਿਲਾਨਿ ਜਗਤਿ ਵਿਚ ਵਰਤੈ ਪਾਪ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਸੰਸਾਰਾ॥

ਵਰਨਾ ਵਰਨ ਨ ਭਾਵਨੀ ਖਹਿ ਖਹਿ ਜਲਨ ਬਾਂਸ ਅੰਗਿਆਰਾ॥