ਧਰਮਸਾਲ ਕਰਿ ਬਹੀਦਾ ਇੱਕਤ ਥਾਉਂ ਨ ਟਿਕੈ ਟਿਕਾਇਆ॥

ਪਾਤਿਸਾਹ ਘਰ ਆਵਦੇ ਗੜਿ ਚੜਿਆ ਪਾਤਿਸਾਹ ਚੜਾਇਆ॥

ਉਮਤਿ ਮਹਲੁ ਨ ਪਾਵਈ ਨਠਾ ਫਿਰੈ ਨ ਡਰੈ ਡਰਾਇਆ॥

ਮੰਜੀ ਬਹਿ ਸੰਤੋਖਦਾ, ਕੁਤੇ ਰਖਿ ਸਿਕਾਰੁ ਖਿਲਾਇਆ॥

ਬਾਣੀ ਕਹਿ ਗਾਂਵਦਾ ਕਥੈ ਨ ਸੁਣੇ ਨ ਸੁਣੈ ਨ ਗਾਵਿ ਸੁਣਾਇਆ॥

ਸੇਵਕ ਪਾਸ ਨ ਰਖੀਅਨਿ ਦੋਖੀ ਦੁਸਟੁ ਆਗੂ ਮੁਹਿ ਲਾਇਆ॥ (ਪਉੜੀ ੨੪)

ਖੇਤੀ ਵਾੜਿ ਸੁ ਵਿੰਗਰੀ ਕਿਕਰ ਆਸ ਪਾਸ ਜਿਉ ਬਾਗੈ॥

ਸਪ ਪਲੇਟੇ ਚੰਨਣੈ ਬੂਹੇ ਜੰਦਾ ਕੁਤਾ ਜਾਗੈ॥

ਕਵਲੈ ਕੰਡੇ ਜਾਣੀਅਨਿ ਸਿਆਣਾ ਇੱਕ ਕੋਈ ਵਿਚਿ ਫਾਗੈ॥

ਜਿਉ ਪਾਰਸੁ ਵਿਚਿ ਪਥਰਾਂ ਮਣਿ ਮਸਤਕਿ ਜਿਉ ਕਾਲੈ ਨਾਗੈ ॥

ਰਤਨ ਸੋਹੈ ਗਲਿ ਪੋਤ ਵਿਚਿ ਮੈਗਲ ਬਧਾ ਕਚੈ ਧਾਗੈ ॥ (ਪਉੜੀ ੨੫)

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਮੁਤਾਬਿਕ ਛੇਵੀਂ ਜੋਤ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਭਗਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਕਤੀ (ਰਾਜਨੀਤਕ) ਜੋੜ ਕੇ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਵਿਚ ਇੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਥੇ ਉਪਰੋਕਤ ਪੰਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਰਮਜ਼ਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਵੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਵਾੜ ਟੱਪ ਕੇ ਖੇਤ ਵਿਚ ਤੇ ਕਿੱਕਰ ਲੰਘ ਲੰਘ ਕੇ ਬਾਗ ਵਿਚ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਉਵੇਂ ਹੀ ਜਗਤ ਦੀਆਂ ਤਕਲੀਫਾਂ ਝਾਗ ਕੇ ਗੁਰੂ (ਪਿਰਮ ਪਿਆਲੇ ਦੁਤਰੁ ਝਾਗੈ) ਨੂੰ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਇਹ ਹੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵਾਰ ਸੰਸਾਰ ਮੁਤਾਬਿਕ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦਾ ਉਸ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਬਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਬਿਅਦਲੀ ਅਤੇ ਅਮੀਰਾਂ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਦੀ ਜਨਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਜ਼ਰੂਰ ਰੋਹ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਜੋ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ' ਵਿਚ ਅੱਡਰੀ ਪਹਿਚਾਣ ਦੇ ਰੂਪ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਗਮੀ।

 

ਸਮਾਜਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕੋਣ

ਜਿਥੋਂ ਤਕ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪੂਰਬਲੇ ਵਕਤ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਦਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਚਿੱਤਰ ਹਨ। ਚਿੱਤਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇਸ ਸਮਾਜਿਕ ਦਸ਼ਾ ਸੰਬੰਧੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਗੱਲ ਦੱਸਣੀ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਵਕਤ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਕਲਪ ਪਿੱਛੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਕੀਰਣਤਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਮੁਤਾਬਿਕ ਉਸ ਵਕਤ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਦੋ ਹੀ ਮੁੱਖ ਫ਼ਿਰਕੇ ਸਨ ਤੇ ਦੋਵੇਂ (ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮਾਨ) ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਵਡਿਆਉਣ ਲਈ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਵੈਰ ਵਿਰੋਧ ਰੱਖ ਕੇ ਲੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਫਿਰਕਿਆਂ ਦੇ