ਕਰਤਬ ਸਾਰੇ ਹੰਕਾਰ ਭਰੇ ਸਨ। ਜਿੱਥੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਚਾਰ ਵਰਣ (ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਖੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼, ਸ਼ੂਦਰ) ਬਣਾ ਲਏ ਉਥੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਚਾਰ ਮਹਬ (ਸ਼ੀਆ, ਸੁੰਨੀ, ਰਾਫਜੀ, ਇਮਾਮਸਾਫੀ) ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਰਾਮ ਅਤੇ ਰਹੀਮ ਇੱਕ ਹੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦੇ ਨਾਮ ਸਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਰਾਹ ਬਣਾ ਲਏ। ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਗੰਗਾ ਤੇ ਕਾਂਸ਼ੀ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਘਰ ਮੰਨਿਆ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਮੱਕੇ ਦਾ ਹੱਜ ਕਰਨ ਵਿਚ ਨਿਜਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਮਝੀ। ਆਪੋ ਆਪਣੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਸਤਕਾਂ (ਵੇਦ, ਕਤੇਬ) ਵਿਚਲੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਭੁਲ ਕੇ ਸ਼ੈਤਾਨੀ ਰੂਪ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਫਲਸਰੂਪ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਮੋਲਵੀ ਆਪਸ ਵਿਚ ਖਹਿ ਖਹਿ ਮਰਨ ਲੱਗੇ-

ਬੇਦ ਕਤੇਬ ਭੁਲਾਇ ਕੈ ਮੋਹੇ ਲਾਲਚ ਦੁਨੀ ਸੈਤਾਣੇ॥

ਸਚੁ ਕਿਨਾਰੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਖਹਿ ਮਰਦੇ ਬਾਮਣਿ ਮਉਲਾਣੇ॥ (ਪਉੜੀ ੨੧)

ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਸ ਵਕਤ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਚ ਵਿਗਾੜ ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਵਾਦ ਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਅਧੀਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੱਤਾਹੀਣ ਲੋਕਾਂ (ਹਿੰਦੂਆਂ) ਉਪਰ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੰਦਰ ਤੇ ਹੋਰ ਪੂਜਾ ਸਥਾਨ ਢਾਹ ਕੇ ਮਸਜਿਦਾਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਦੋਹਾਂ ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ ਦੇ "ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਨਵਰ ਵੀ ਵੱਖਰੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਗਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨੀ ਹਿੰਦੂ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਸਮਝਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮਾਰ ਦੇਣ ਵਿਚ ਸਵਾਬ ਜਾਂ ਪੁੰਨ ਸਮਝਦਾ ਸੀ।" (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ: ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਨਾ 21)-

ਠਾਕੁਰ ਦੁਆਰੇ ਢਾਹਿ ਕੈ ਤਿਹਿ ਠਉੜੀ ਮਸੀਤਿ ਉਸਾਰਾ॥

ਮਾਰਨ ਗਊ ਗਰੀਬ ਨੇ ਧਰਤੀ ਉਪਰ ਪਾਪ ਬਿਥਾਰਾ॥ (ਪਉੜੀ ੨੦)

ਇਥੇ 'ਗਊ' ਸ਼ਬਦ ਪਸ਼ੂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸੇ 'ਗਊ' ਪਦ ਤੋਂ ਇਹ ਵੀ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਲੋਕ ਗਰੀਬ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਕਮ ਬਲੀ ਦੇ ਬੱਕਰੇ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ।

 

ਇਸਤਰੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ

ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਭਾਵੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਵੇ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਹਿੰਦੂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਪਿਆਰ ਆਧਾਰਿਤ ਨਾ ਰਹਿ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਵਾਰਥ ਨਾਲ ਬੱਝਿਆ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਸਵਾਰਥ ਪਿੱਛੇ ਮਾਇਆ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਮਰਦ ਪੈਸੇ ਹਿੱਤ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਕੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪਾਪ ਜਾਂ ਅਪਰਾਧ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ-

ਇਸਤ੍ਰੀ ਪੁਰਖੈ ਦਾਮ ਹਿਤੁ ਭਾਵੈ ਆਇ ਕਿਥਾਉ ਜਾਈ॥

ਵਰਤਿਆ ਪਾਪ ਸਭਸ ਜਗ ਮਾਹੀ॥ (ਪਉੜੀ ੩੦)

ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਭੋਗ ਵਿਲਾਸ ਦੀ ਵਸਤ ਸਮਝ ਕੇ, ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਕੋਲੋਂ ਹਥਿਆਉਣ ਲਈ ਯੁੱਧ ਤੱਕ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਣ-ਮਰਿਯਾਦਾ ਦਾ ਤਕਰੀਬਨ ਤਕਰੀਬਨ ਭੋਗ