'ਹੰਸ' ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਵਤਾਰ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਸੋਹੀ (ਮੈਂ ਉਹ ਹਾਂ) ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਾਇਆ। ਇਸ ਜੁੱਗ ਦੇ ਮਾਇਆ-ਮੁਕਤ ਲੋਕ ਇੱਕ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਹੀ ਪੂਜਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਵਣਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਸਾਦਾ ਭੋਜਨ ਖਾਂਦੇ, ਲੰਮੀ ਅਰਥਾਤ ਪੂਰੇ ਇੱਕ ਲੱਖ ਦੀ ਆਯੂ ਭੋਗਦੇ ਸਨ।

ਸਤਿਜੁਗਿ ਹੰਸ ਅਉਤਾਰੁ ਧਰਿ ਸੋਹੰ ਬ੍ਰਹਮੁ ਨ ਦੂਜਾ ਪਾਜੇ॥

ਏਕੋ ਬ੍ਰਹਮ ਵਖਾਣੀਐ ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਤੇ ਬੇਮੁਹਤਾਜੇ॥

ਕਰਨਿ ਤਪਸਿਆ ਬਨਿ ਵਿਖੇ ਵਖਤੁ ਗੁਜਾਰਨਿ ਪਿੰਨੀ ਸਾਗੇ॥

ਲਖ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਆਰਜਾ ਕੋਠੇ ਕੋਟਿ ਨ ਮੰਦਰਿ ਸਾਜੇ॥

ਇੱਕ ਬਿਨਸੈ ਇੱਕ ਅਸਥਿਰ ਗਾਜੇ॥ (ਪਉੜੀ ੫)

ਇਹ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਹੈ ਜੋ ਹੰਸ ਦਾ ਰੂਪ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਭਗਵਤ ਦੇ ਗਿਆਰ੍ਹਵੇਂ ਸਕੰਧ ਦੇ ਤੇਰਵੇਂ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਕਥਾ ਹੈ ਕਿ ਸਨਕਾਦਕਾਂ (ਬ੍ਰਹਮ ਦੇ ਚਾਰ ਪੁੱਤਰ ਸਨ- ਸਨਕ, ਸਨੰਦਨ, ਸਨਾਤਨ ਤੇ ਸਨਤ ਕੁਮਾਰ ਆਦਿ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਸਨਕਾਦਿਕ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਬ੍ਰਹਮ ਦੇ ਮਸਤਕ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਪੁੱਤਰ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।) ਨੇ ਬ੍ਰਹਮ ਪਾਸ ਆਤਮ ਵਿਵੇਕ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਜਦ ਬ੍ਰਹਮ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਵਿਚ ਪੈ ਗਏ ਤਦ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਹੰਸ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਤੱਤ ਗਿਆਨ ਦਿੜਾਇਆ (ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼) ਉਂਜ ਇਹ ਬੱਤਖ ਦੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪੰਛੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਖੰਡ ਚਿੱਟੇ, ਪੈਰ ਅਤੇ ਚੁੰਜ ਲਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪੁਰਾਣੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਚੁੰਜ ਵਿਚ ਖਟਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦ ਦੁੱਧ ਵਿਚ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਦ ਪਾਣੀ ਅਲੱਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਦ੍ਰਿਸਟਾਂਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਤਯ ਅਸਯ ਦਾ ਵਿਵੇਕ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਹੰਸ ਸੱਦੀਦਾ ਹੈ। (ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼)

 

ਤਰੇਤਾ (ਤ੍ਰੇਤਾ) ਜੁੱਗ

ਇਸ ਜੁੱਗ ਦੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਉੜੀ ਨੰ. ਛੇ ਦੀਆਂ ਆਰੰਭਲੀਆਂ ਦੇ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੂਹਜ-ਵੰਸ਼ੀ ਦਸ਼ਰਥ ਪੁੱਤਰ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਜੀ ਅਵਤਾਰ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਜੁੱਗ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਇੱਕ ਲੱਖ ਵਰ੍ਹੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕੇ ਸਿਰਫ਼ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਵਰ੍ਹੇ ਰਹਿ ਗਈ। ਉਥੇ ਮਾਇਆ ਦਾ ਪਾਸਾਰਾ ਹੋਣ ਲੱਗਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਮੋਹ ਅਤੇ ਅਹੰਕਾਰ ਸਨ।

ਤ੍ਰੇਤੇ ਛਤ੍ਰੀ ਰੂਪ ਧਰਿ ਸੂਰਜਬੰਸੀ ਵਡਿ ਅਵਤਾਰਾ॥

ਨਉ ਹਿੱਸੇ ਗਈ ਆਰਜਾ ਮਾਇਆ ਮੋਹ ਅਹੰਕਾਰਾ ਪਾਸਾਰਾ॥ (ਪਉੜੀ ੬)

 

ਦੁਆਪਰ ਜੁੱਗ

ਦੁਆਪਰ ਜੁੱਗ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੈਸ਼ ਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਯਾਦਵ-ਵੰਸ਼ੀ ਕਿਸ਼ਨ ਜੀ ਅਵਤਾਰ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਆਚਰਣਕ ਪੱਖੋਂ ਨੀਵਾਂ ਹੁੰਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਜਿੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਹੋਰ ਘੱਟ ਕੇ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਰਹਿ ਗਈ, ਉਥੇ ਇਹ ਲੋਕ ਕਰਮ-ਕਾਂਡੀ ਵੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਆਪਣੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਰੀਤਾਂ, ਰਸਮਾਂ ਅਰਥਾਤ