ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਨਕੁ ਪ੍ਰਗਟਿਆ ਮਿਟੀ ਧੁੰਧੁ ਜਗਿ ਚਾਨਣ ਹੋਆ॥

ਕਲਿ ਤਾਰਣਿ ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਆਇਆ॥

ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ। ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੀ ਹਨ। ਮਾਨੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਘਰ ਹੋਵੇ ਤੇ ਗੁਰੂ ਉਸ ਘਰ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਲੰਘ ਕੇ ਗੁਰਮੁਖ ਨੇ ਘਰ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਪਉੜੀ ਨੰ. 17 ਗੁਰੂ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰੂਪ ਮੰਨਕੇ ਗੁਰੂ ਹੀ ਅਵਤਾਰ ਧਾਰ ਕੇ ਅਗਿਆਨ ਦਾ ਅੰਧਕਾਰ ਮਿਟਾਉਣ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਸਤਿਗੁਰ ਬਾਝ ਨ ਬੁਝੀਐ ਜਿਚਰ ਧਰੇ ਨ ਪ੍ਰਭੁ ਅਵਤਾਰਾ॥

ਗੁਰ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਇੱਕ ਹੈ ਸਚਾ ਸਾਹ ਜਗਤ ਬਣਜਾਰਾ॥ (ਪਉੜੀ ੧੭)

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਦੋਹਿਰੇ ਵਿਚ 'ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਪੂਰਨ ਬ੍ਰਹਮ' ਆਦਿ ਦਾ ਦਰਜ਼ਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਵਤਾਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਏ।

 

ਦੋਹਿਰਾ

ਅਗਮ ਅਪਾਰ ਅਨੰਤ ਗੁਰ, ਅਵਿਗਤਿ ਅਲਖ ਅਭੇਵ ॥

ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਪੂਰਨ ਬ੍ਰਹਮ, ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਨਕ ਦੇਵ॥

ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਅਵਤਾਰ (ਰੱਬ) ਖੁਦ ਮਨੁੱਖੀ ਜਾਮੇ (ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ) ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅਵਤਾਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਲੋਂ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਅਸੀਂ ਇਸੇ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਦੇ ਆਏ ਹਾਂ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਗੱਲ ਬੜੀ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਕੇ ਨੋਟ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਵਤਾਰਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਅਵਤਾਰ ਦੀ ਥਾਂ ਅਵਤਾਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅਵਤਾਰ ਜਾਂ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਵਾਲੇ ਗੁਣ ਸਨ। ਇਥੇ ਸਾਨੂੰ ਡਾ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਪ ਦੀ 'ਅਵਤਾਰ' ਪਦ ਉਪਰ ਕੀਤੀ ਟਿੱਪਣੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਾਰਥਕ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਡਾ. ਦੀਪ ਲਿਖਦੇ ਹਨ- "ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੁਕਾਂ ਵਿਚ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਨਾਇਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੂੰ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਉਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਭਾਵ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਚਮੁੱਚ ਹੀ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਅਵਤਾਰ ਧਾਰ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਜਿਥੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਕਹਿ ਕੇ ਵਡਿਆਈ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਇਹੋ ਹੀ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਰੂਪ ਹਨ। ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਦੇ ਗੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵਿਦਮਾਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਉਹੋ ਜਿਹੇ ਹਨ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਤੇ ਰੂਪਕ ਵਰਤਦੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ 'ਉਹ ਸ਼ੇਰ ਹੈ। ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਸਚਮੁੱਚ ਹੀ ਸ਼ੇਰ ਹੈ। ਸ਼ੇਰਾਂ ਵਾਲਾ ਗੁਣ ਉਸ ਅੰਦਰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਂਝ ਵੀ ਜੇਕਰ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਥੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਕਰਮ ਸਾਧਨਾ (ਕਰਮ ਯੋਗ) ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਜੈਨ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਗਿਆਨ ਸਾਧਨਾ (ਗਿਆਨ ਯੋਗ) ਉੱਪਰ ਵੀ ਬਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਅਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਹਾਸਿਲ ਹੈ। ਗੂੜ ਗਿਆਨ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦਾ ਯੋਗ ਸੀ। (ਬੋਧ ਅਬੋਧ ਨ ਨਜ਼ਰੀ ਆਵੈ) ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਜੋ