ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਵਕਤਾਂ ਵਿਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਰਮ ਸਾਧਨਾ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਸਾਧਨਾ ਵਿਚ ਭਾਵ (ਭਾਉ) ਸਾਧਨਾ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਭਾਉ ਸਾਧਨਾ (ਪ੍ਰੇਮ ਭਗਤੀ) ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਮੁਤਬਿਕ ਪ੍ਰੇਮਾ ਭਗਤੀ ਤੋਂ ਕੀ ਵੇਦਾਂਤੀ ਤੇ ਕੀ ਧਰਮ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਸੱਖਣੇ ਸਨ ਭਾਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੇਦਾਂ ਅਤੇ ਸਮ੍ਰਿਤੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕੰਠ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਪ੍ਰੇਮਾ ਭਗਤੀ ਤੋਂ ਸਖਣੇ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮ ਦਰਸਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪੂਜਾ ਵੀ ਕਰਾਂਦੇ ਸਨ-

ਆਪਿ ਪੁਜਾਇ ਜਗਤਿ ਵਿਚਿ ਭਾਉ ਭਗਤਿ ਦਾ ਮੁਰਮੁ ਨ ਪਾਇਆ॥

ਭਾਉ ਭਗਤਿ ਗੁਰਪੂਰਬਿ ਕਰਿ ਨਾਮੁ ਦਾਨੁ ਇਸਨਾਨ ਦ੍ਰਿੜਾਇਆ॥ (ਪਉੜੀ ੯)

ਹਉ ਜਪਿਆ ਪਰਮੇਸਰੋ ਭਾਉ ਭਗਤਿ ਸੰਗਿ ਤਾੜੀ ਲਾਈ। (ਪਉੜੀ २८)

ਪੁਰਬ ਧਰਮਿ ਬਹੁ ਕਰਮਿ ਕਰਿ ਭਾਉ ਭਗਤਿ ਬਿਨੁ ਕਿਤੈ ਨ ਲੇਖੈ ॥

ਭਾਉ ਨ ਬ੍ਰਹਮੈ ਲਿਖਿਆ ਚਾਰਿ ਬੇਦ ਸਿੰਮ੍ਰਿਤਿ ਪੜਿ ਪੇਖੈ॥ (ਪਉੜੀ)

ਸੋ ਸਾਡਾ ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ 'ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਵੱਲ ਕੀਤੇ ਮੌਕੇਤ ਨੂੰ ਵੀ ਮੰਨ ਲਈਏ ਤਾਂ ਵੀ 'ਗਿਆਨ ਸਾਧਨਾ' ਵਾਲਾ ਸੰਕਲਪ ਹੀ ਉਭਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗਿਆਨ ਸਾਧਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਲੋਕੀਂ ਗਿਆਨ ਵਿਹੂਣੇ ਸਨ ਜੋ ਮਨ ਆਇਆ ਉਹ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਕਲਿਜੁੱਗ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਮੰਨਣਾ ਵਾਜਬ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ।

 ਉਪਰੋਕਤ ਚਾਰ ਜੁੱਗਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਹਰ ਜੁੱਗ ਦੀ ਰਲੀ ਮਿਲੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਲਿਜੁੱਗ ਦੀ ਤਸਵੀਰਕਸ਼ੀ ਕਰਦਿਆਂ ਇਸ ਨੂੰ ਗਿਲਾਨੀ ਭਰਿਆ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਪੱਖੋਂ ਵਿਲੱਖਣ ਲੱਛਣ ਵੀ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਜੁੱਗ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਆਦਮੀ ਜੋ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਹੀ ਭਰਦਾ ਸੀ ਅਰਥਾਤ ਜੋ ਕਰੇ ਸੋ ਭਰੇ। ਜੋ ਗਲਤੀ ਕਰੇ, ਸਜ਼ਾ ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਸਤਿਜੁਗ, ਤਰੇਤਾ ਅਤੇ ਦੁਆਪਰ ਜੁੱਗ ਦਾ ਦਸਤੂਰ ਹੀ ਹੋਰ ਸੀ। ਸਤਿਜੁੱਗ ਵਿਚ ਜੇ ਕੋਈ ਅਪਰਾਧ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਉਸ ਦੇ ਜਗਤ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਭੁਗਤਣੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਤਰੇਤੇ ਵਿਚ ਅਪਰਾਧੀ ਦੇ ਕੀਤੇ ਕੁਕਰਮ ਦੀ ਸਜਾ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਦੁਆਪਰ ਵਿਚ ਅਪਰਾਧੀ ਦੇ ਅਪਰਾਧਕ ਕੰਮ ਬਦਲੇ ਸਜ਼ਾ ਉਸ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਸੀ ਪਰ ਕਲਿਜੁੱਗ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਇਹ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਬਿਲਕੁਲ ਬਦਲ ਕੇ ਨਿਆਂਕਾਰੀ ਵੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਲਿਜੁਗ ਵਿਚ ਜੋ ਅਪਰਾਧਕ ਪਿਛੋਕੜ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਬਜਾਏ। ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਸਜਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ।