ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦਾ ਰੂਪਕ ਪੱਖ

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਜਿਊਂਦੇ ਜਾਗਦੇ ਮਹਾਕੇਸ਼ ਸਨ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਵੀ ਕਾਵਿ ਰੂਪਾਂ ਅਤੇ ਛੰਦਾਂ 'ਤੇ ਹੱਥ ਅਜ਼ਮਾਈ ਕੀਤੀ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਮਿਜਾਜ਼ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਗਰਾਮਰ ਦਾ ਅਭਾਸ ਉਸ ਵੇਲੇ ਵਰਤੇ ਵਾਰ ਕਾਵਿ-ਰੂਪ 'ਚੋਂ ਸਾਹਿਜੇ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ 40 ਵਾਰਾਂ 'ਚੋਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਦਸ ਵਾਰਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਬ੍ਰਜ ਭਾਸ਼ਾ ਇਕ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਮਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬ੍ਰਜ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਮਿਕਦਾਰੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਅਰਥਾਤ ਅੱਠ ਦਸ ਵਰ੍ਹੇ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿੱਤ ਆਗਰੇ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾ ਕੇ ਮਥੁਰਾ, ਬਿੰਦਰਾਬਨ, ਬੁਰਹਾਨਪੁਰ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਦੌਰੇ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਇੰਜ ਬ੍ਰਜ ਭਾਸ਼ਾ ਇੱਕ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਮਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬ੍ਰਜ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪੁੱਠ ਉਤਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਅਕਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਿਚੋਂ ਉਭਰਨ ਲੱਗਾ। ਪਿਛਲੀਆਂ ਤਕਰੀਬਨ ਦਸ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਨਿਰੋਲ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਹਨ।

ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਪੰਜਾਬੀ ਜੁਬਾਨ ਦੇ ਕਾਫੀ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦਾ ਆਲਾ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨਾਲ ਰੰਗਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਮੂਹਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸੰਹ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੀ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਕੁੰਜੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਡਾ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਪ ਲਿਖਦੇ ਹਨ- "ਸ਼ੁੱਧ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖਣ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਜੋ ਕੋਸ਼ ਤਿਆਰ ਹੋਏ ਜਾਂ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਹਨ। ਆਪ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਉਸਰਈਆ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।" (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਨਾ 40)

ਬੇਸ਼ੱਕ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਮੂੰਹ ਮੱਥਾ ਸੰਵਾਰਨ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਬਣਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਪਰ ਇਹ ਸ਼ਾਇਰ ਲਹਿੰਦੀ ਬੋਲੀ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛਡਾ ਸਕੇ। ਇਹ ਸਿਹਰਾ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦਾ