ਪਿੰਗਲ-ਪ੍ਰਬੀਨਤਾ ਕਰਕੇ ਹੀ ਉਹ ਭਾਵ-ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਛੰਦਾਂ ਬੰਦੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਘਾਟਾ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵਿਚ ਅਰੂਜ਼ ਮੁਤਾਬਿਕ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਦੀ (ਨਾਮ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ) ਲਗ ਮਾਤਰ ਗਿਰਾ ਕੇ ਵਜ਼ਨ ਪੂਰਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਠੀਕ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਨੂੰ ਮਾਣਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਕਦਾਚਿਤ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਵਾਰ ਦੀ ਬਹਿਰ (ਮੀਟਰ) ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਛੰਦਾਂ ਬਾਰੇ ਅਵੇਸਲੇ ਹੋ ਗਏ ਹੋਣ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗ਼ਜ਼ਲ ਲਈ ਛੰਦਾਂ ਬਹਿਰਾਂ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਸਤੇ ਪਿੰਗਲ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ (ਅਰੂਜ਼ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ) ਨੇ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਰ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਕੁਝ ਛੰਦ ਮੁਕੱਰਰ ਹਨ। ਵਾਰ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਦਾ ਇਹ ਛੰਦ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਵਾਰ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਕਾਵਿ ਰੂਪਾਂ ਤੋਂ ਨਿਖੇੜਦਾ ਹੈ। ਠੀਕ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਕਾਵਿ-ਰੂਪਾਂ ਨਾਲੋਂ ਨਿਖੇੜਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਛੰਦ-ਮਰਿਯਾਦਾ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰ ਕਾਵਿ- ਰੂਪ ਲਈ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਅਤੇ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਾਸ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਛੰਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੁਚੱਜੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਇੱਕੋ ਹੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਦਰੁੱਸਤ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਸਿਰਖੰਡੀ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਦੋਨੇਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਛੰਦਾਂ ਦੀ ਵੰਨਗੀ ਉਪਲਬਧ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੰਦਾਂ ਤੋਂ ਹੱਟਵੇਂ ਕੁਝ ਕੁ ਉਨ੍ਹਾਂ ਛੰਦਾਂ ਦੇ ਅਕਸ ਵੀ ਉਭਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਸੀਂ ਅਣਗੌਲੇ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉੱਪਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਉੜੀ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਕੇ ਤੁਕਾਂ ਦੇ ਮੱਧ ਅਤੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਹੋਏ ਤੁਕਾਂਤੀ ਮੇਲਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਛੇੜਿਆ ਹੈ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚ ਤੁਕਾਂਤ ਲਿਆ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਲਿਆਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਉੜੀ ਨੂੰ ਰਵਾਨੀ ਤਾਂ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਉਤੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਛੰਦ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਤੇ ਇਸ ਛੰਦ ਦਾ ਨਾ ਪਿੰਗਲ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ 'ਹੰਸ ਗਤਿ' ਆਇਆ ਹੈ। ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਮੱਧ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਤੁਕਾਂਤੀ ਮੇਲ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਪਉੜੀ ਨੂੰ 'ਹੰਸ ਗਤਿ' ਛੰਦ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਾਡਾ ਵਿਦਵਾਨ ਡਾ. ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕੋਹਲੀ ਇਸ ਵੰਨਗੀ ਨੂੰ ਵੀ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਤੀਸਰੀ ਵਾਰ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਉੜੀਆਂ 'ਹੰਸ ਗਤਿ' ਛੰਦ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਉਪਰ ਪੂਰੀਆਂ ਉਤਰਦੀਆਂ ਹਨ। 'ਹੰਸ ਗਤਿ ਛੰਦ' ਇੱਕ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਛੰਦ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਹਰ ਤੁਕ ਵੀਹ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਵਿਸ਼ਰਾਮ 11 ਉਪਰ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ 9 ਮਾਤਰਾ 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੁਕਾਂ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੇ ਲਘੂ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਈ ਛੰਦ-ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਤੁਕ ਦੇ ਅੰਤ 'ਤੇ ਰਗਣ (SIS ) ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੰਸ ਗਤਿ ਛੰਦ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਅਸੀਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਤੀਸਰੀ ਵਾਰ ਦੀ ਨੋਵੀਂ ਪਉੜੀ ਵਿਚੋਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ :