ਹਾਂ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਛੰਦ ਦਾ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਹੋਣ ਦਾ ਟਪਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਪਿੰਗਲ ਵਿਚ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਇਸ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਰੂਪ ਦੀਆਂ ਇੱਕੀ ਮਾਤਰਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਰ ਤੁਕ ਦਾ ਵਿਸ਼ਰਾਮ 11-10 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਸ਼ਰਤਾਂ ਹੰਸ ਗਤਿ ਛੰਦ ਵਾਲੀਆਂ ਹੀ ਇਸੇ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀਆਂ ਹਨ।

 ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਪਉੜੀ ਕੋਈ ਛੰਦ ਨਹੀਂ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵੀ ਕਰਾਂਗੇ। ਪਉੜੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਾਰਾਂ ਸਿਰਖੰਡੀ ਤੇ ਜਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਛੱਡ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਛੰਦ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਛੰਦ ਦੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰਕੇ ਕਈ ਰੂਪ ਵਰਤੇ ਹਨ। ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਛੇਦ ਲਈ 13-10 (23 ਮਾਤਰਾਂ) ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਹੈ ਪਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਸੱਤੇ ਬਲਵੰਡ ਦੀ ਵਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਖ਼ਿਆਲ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਛੰਦ- ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਤੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣੋਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕੇ। ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਅੱਠ ਤੁਕਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਪਉੜੀਆਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀਆਂ ਸੱਤ ਤੁਕਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰ 13- 16 (29 ਮਾਤਰਾਂ) 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਠਵੀਂ ਤਕ ਦੀਆਂ 16 ਮਾਤਰਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਹਨ। ਪਹਿਚਾਣ ਮੂਜਬ ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਤੇ ਅੰਤ 'ਤੇ ਦੋ ਗੁਰੂ ਜ਼ਰੂਰ ਰੱਖੇ ਹਨ। ਹਾਂ ਵਾਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ, ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ, ਤੇਈਵੀਂ, ਸੈਂਤੀਵੀਂ ਅਤੇ ਪੰਜਤਾਲਵੀਂ ਪਉੜੀ ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਅਪਵਾਦ ਹਨ, ਜਿਥੇ ਤੁਕ ਦੇ ਅੰਤ ਦੋ ਗੁਰੂ ਨਹੀਂ ਆਏ। ਉਂਝ ਇਸ ਵਾਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪੰਕਤੀਆਂ 29 ਮਾਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਹੀ ਹਨ ਤੇ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਵੀ ਇੱਕ ਦੋ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ 13-16 ਉੱਪਰ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪਉੜੀ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਪੰਕਤੀਆਂ ਪੇਸ਼ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਗਿਣਤੀ 29 ਬਣਦੀ ਹੈ।

ਹਾਂ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਇੱਕ ਦੋ ਮਾਤਰਾਂ ਵਧ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਰਵਾਨਗੀ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਖਾਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਛੰਦ ਦੀ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਨਾਲੋਂ ਵਖਰਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਹੈ ਕਿ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਛੰਦ ਦਾ ਤੁਕਾਂਤ ਤੁਕ ਦੇ ਅੰਤ 'ਤੇ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਿਰਖੰਡੀ ਵਿਚ ਕਈ ਵਾਰੀ ਤੁਕ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚ ਵੀ ਮੇਲ ਖਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਲਿਖੀ ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਵਾਲੇ ਲੱਛਣ ਨਹੀਂ ਹਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ 'ਦੇਸ ਗਤਿ' ਛੰਦ ਵਾਲੇ। ਹੰਸ ਗਤਿ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਤੁਕਾਂਤ ਰਲਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਹਰ ਤੁਕ ਵਿਚ ਦੋ ਦੋ ਤੁਕਾਂਤ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। 'ਹੰਸ ਗਤਿ' ਛੰਦ ਨੂੰ ਸਿਰਖੰਡੀ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਛੰਦ ਨਾਲੋਂ ਨਿਖੇੜਣ ਵਾਲੀ ਤੀਸਰੀ ਵਾਰ ਦੀ ਨੌਵੀਂ ਪਉੜੀ ਵਿਚੋਂ ਉਦਾਹਰਣ ਉਪਰ ਦੇ ਆਏ ਹਾਂ। ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਨੋਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਤੀਸਰੀ ਵਾਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਚੌਦਵੀਂ, ਉੱਨੀਵੀਂ, ਇੱਕੀਵੀਂ ਅਤੇ ਬਾਈਵੀਂ ਵਾਰ ਵਿਚ ਵੀ 'ਹੰਸ ਗਤਿ' ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਖੂਬੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ ਇੱਕੀਵੀਂ ਵਾਰ ਦੀ ਦੂਜੀ ਪਉੜੀ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਦੋ ਦੋ ਤੁਕਾਂਤ, 11-9 ਤੇ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਅਤੇ ਪੰਕਤੀ ਦੇ ਅਖੀਰ 'ਤੇ ਰਗਣ (SIS) ਅਰਥਾਤ ਗੁਰੂ ਲਘੁ ਗੁਰੂ ਆਏ ਹਨ।

ਬ੍ਰਹਮੇ ਬਿਸਨ ਮਹੇਸ, ਲੱਖ ਧਿਆਇਦੇ।

ਨਾਰਦ ਸਾਰਦ ਸੇਸ, ਕੀਰਤਿ ਗਾਇਦੇ॥

ਗਣ ਗੰਦਰਬ ਗਣੇਸ, ਨਾਦ ਵਜਾਇਦੇ।

ਛਿਅ ਦਰਸਨ ਕਰਿ ਵੇਸ, ਸਾਂਗ ਬਣਾਇਦੇ॥

ਗੁਰ ਚੇਲੇ ਉਪਦੇਸ, ਕਰਮ ਕਮਾਇਦੇ॥

ਆਦਿ ਪੁਰਖੁ ਆਦੇਸ ਪਾਰੁ ਨ ਪਾਇਦੇ॥ (२१/२)

 ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਪਰ ਵੀ ਕਹਿ ਆਏ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਪਿੰਗਲ (ਛੰਦ- ਸ਼ਾਸਤਰ) ਦੇ ਵੀ ਗਿਆਤਾ ਸਨ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਉੜੀ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਵਿਭਿੰਨ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਛੰਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਸੰਗੀਤਾਤਮਿਕਤਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਉਭਾਰ ਹਿੱਤ ਲਗਾਂ ਮਾਤਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘਟਾ ਵਧਾ ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਬੇਬਹਿਰੀ (ਛੰਦ-ਰਹਿਤ) ਪਉੜੀ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਬੇਬਹਿਰੀ ਪਉੜੀ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਰਵਾਨਗੀ, ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਅੰਸ਼ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਾਤਮਿਕਤਾ