ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਹਿੱਤ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਵਲੋਂ ਵਰਤੇ ਗਏ ਅਲੰਕਾਰ ਜਿੱਥੇ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਥੇ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਗਹਿਣਿਆਂ ਵਾਂਗ ਹੋਰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੰਜ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ- ਛੇਕ, ਵ੍ਰਿਤੀ, ਸ਼ਤ੍ਰੀ, ਲਾਟ ਅਤੇ ਅੰਤ। ਪਰ ਕਿਸਮਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅਲੰਕਾਰ ਕਿਸ ਬਲਾ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ। ਸਰਲ ਜਿਹੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ "ਜਦੋਂ ਕਵੀ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਜਾਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਅਗਲੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਆਏ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਆਰੰਭਲੇ ਅੱਖਰ ਇੱਕ ਹੀ ਧੁਨੀ ਨਾਲ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹੋਣ ਉਥੇ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਆਈ ਕਿਸੇ ਪੰਕਤੀ ਵਿਚ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਵੱਧ ਸ਼ਬਦ ਇੱਕ ਹੀ ਅੱਖਰ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਉਥੇ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪਉੜੀ ਨੰ. 16 ਦੀ ਆਰੰਭਲੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ

ਕਲਿਜੁਗ ਕੀ ਸੁਣ ਸਾਧਨਾ ਕਰਮ ਕਿਰਤਿ ਕੀ ਚਲੈ ਨ ਕਾਈ।

ਬਿਨਾ ਭਜਨ ਭਗਵਾਨ ਕੇ ਭਾਉ ਭਗਤਿ ਬਿਨ ਠਉੜ ਨ ਪਾਈ॥

ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ 'ਕਲਿਜੁਗ' 'ਕੀ', 'ਕਰਮ', 'ਕਿਰਤ' ਅਤੇ 'ਕੀ' ਕਰਕੇ 'ਕ' ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੂਜੀ ਪੰਕਤੀ ਵਿਚ 'ਭਜਨ', 'ਭਗਵਾਨ', 'ਭਉ', ਅਤੇ 'ਭਗਤਿ' ਕਰਕੇ 'ਭ' ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ ਹੈ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਹੋਣ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵੀ ਕਵੀ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਇਸ ਲਈ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਪੰਕਤੀ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਮਨ ਮਸਤਕ ਵਿਚ ਘਰ ਕਰ ਬੈਠਦੀ ਹੈ।

ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ ਨੂੰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਰਜ ਕੇ ਵਰਤਿਆ ਹੈ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਮੱਧ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਤਾਂ ਪਉੜੀ ਵਿਚ ਲੋਹੜੇ ਦੀ ਰਵਾਨਗੀ ਭਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਅਲੰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ ਦੇ ਅੱਗੋਂ ਵੀ ਪੰਜ ਭੇਦ ਹਨ- ਛੇਕ, ਵ੍ਰਿਤੀ, ਸ਼ਤ੍ਰੀ, ਲਾਟ ਅਤੇ ਅੰਤ ਆਦਿ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਉਪਰ ਦਸ ਬੈਠੇ ਹਾਂ। ਇੱਥੇ ਸਾਡਾ ਮੰਤਵ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭੇਦਾਂ 'ਤੇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਪਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਰਲ ਜਿਹੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਾਉਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਜਿਸ ਕਾਵਿ ਟੁਕੜੀ ਵਿਚ ਜਾਂ ਕਾਵਿ-ਸਤਰ ਵਿਚ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਵੱਧ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਆਰੰਭ ਜਾਂ ਅੰਤ ਇੱਕੋ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲੇ ਵਿਅੰਜਨ ਅੱਖਰਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ ਹੈ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਅਸੀਂ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ :

ਸਬਦ ਸੁਰਤ ਲਿਵ ਲੀਣੁ ਹੋਇ,

ਸਾਧ ਸੰਗਤਿ ਸਚਿ ਮੇਲਿ ਮਿਲਾਇਆ। (११/४)