ਪਉਣ ਪਾਣੀ ਬੈਸੰਤਰੋ, ਚਉਥੀ ਧਰਤੀ ਸੰਗਿਆ ਮਿਲਾਈ॥

ਖਾਣੀ ਬਾਣੀ ਚਲਿਤੁ ਕਰਿ ਆਵਾ ਗਾਉਣ ਚਰਿਤ ਦਿਖਾਈ॥ (ਪਾਉੜੀ २)

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜਿਥੇ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਉਚਰਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਆਵਤੀ ਹੋਵੇ, ਉਥੇ ਤੀ ਜਾਂ ਸ਼ਰੁਤੀ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਇੰਜ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਕ ਵਿਚ ਵਾਰ ਵਾਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਮੁੱਢ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਅੱਖਰ ਹੋਣ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਮੂੰਹ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਹੋ ਕੇ ਆਇਆ ਹੋਵੇ—

ਮੁਕਤਿ ਪਦਾਰਥਿ ਮਾਹਿ ਸਮਾਇਆ॥

ਚਾਰਿ ਜੁਗਿ ਕਹਿ ਥਾਪਨਾ, ਸਤਿਜੁਗ ਤ੍ਰੇਤਾ ਦੁਆਪਰ ਸਾਜੇ॥ (ਪਉੜੀ ੫)

ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧ, ਛੇਕੋਕਤੀ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ, ਅਸੰਭਵ, ਰੂਪਕ, ਉਪਮਾ, ਲੋਕੋਕਤੀ, ਉੱਲਾਸ ਅਤੇ ਅਵੱਗਿਆ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੀਆਂ ਪਉੜੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੰਨਗੀਆਂ ਲੱਭ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੂਪਕ ਅਤੇ ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚ ਮਿਕਦਾਰੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਆਏ ਹਨ ਜੋ ਸਾਡੇ ਧਿਆਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਉਪਮਾਨ ਅਤੇ ਉਪਮੇਯ ਇੱਕੋ ਹੀ ਰੂਪ ਹੋਏ ਹੋਣ ਅਰਥਾਤ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਸਮਤਾ ਵਿਖਾਈ ਜਾਵੇ ਉਥੇ ਰੂਪਕ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਚਰਚਾ ਅਧੀਨ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਸਤੂ ਦਾ ਰੂਪ ਹੀ ਤਸੱਵਰ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਨਿਰਾ ਚੰਨ ਹੈ, 'ਉਹ' ਨੂੰ 'ਚੰਨ' ਦਾ ਰੂਪ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੰਜ ਇੱਥੇ ਰੂਪਕ ਅਲੰਕਾਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਵੀ ਜਾਂ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵਰਣਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਸਤੂ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਜਾਂ ਤੁਲਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਹਿੱਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁ-ਦਿਸ਼ਾਵੀ ਖੁਲ੍ਹਦੇ ਪਾਸਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਭਿਵਿਅਕਤ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ।

 

ਰੂਪਕ ਅਲੰਕਾਰ :

ਗੁਰਮੁਖਿ ਸੁਖਪਲ ਪਿਰਮ ਰਸ ਦੇਹਿ ਬਿਦੇਹ ਵਡੇ ਵੀਚਾਰੀ।

ਆਦਿ ਪੁਰਖੁ ਆਦੇਸੁ ਕਰਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲਾ ਸ਼ਬਦ ਆਹਾਰੀ।

ਪਾਤਿਸਾਹਾਂ ਦੀ ਮਜਲਸੈ ਪਿਰਮੁ ਪਿਆਲਾ ਪੀਵਣਾ ਭਾਰੀ।   (ਗਿਆਰਵੀਂ ਵਾਰ)

ਪਿਰਮ ਪਿਆਲਾ ਅਮਿਉ, ਪੀ ਸਹਜ ਸਮਾਈ ਅਜਰੁ ਜਰਾਇਆ।

ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਪਰੋਕਤ ਪਹਿਲੀ ਸਤਰ ਹੀ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੁਖ ਨੂੰ ਫਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਨੂੰ ਰਸ ਦਾ ਰੂਪ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਸੁਖ ਫਲ ਅਤੇ ਪਿਰਮ ਰਸ ਪਦ ਰੂਪਕ ਅਲੰਕਾਰ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੂਸਰੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਦੇ ਲਕੀਰੋ ਪਦ ਰੂਪਕ ਅਲੰਕਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ।