ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪਉੜੀਆਂ ਵਿਚ ਰੂਪਕ ਅਲੰਕਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋਈ ਹੈ।

ਸਚਾ ਸਾਹੁ ਜਗਤੁ ਵਣਜਾਰਾ॥      (ਪਉੜੀ ੧੭)

ਕੂੜ ਅਮਾਵਸਿ ਵਰਤਿਆ ਹਉ ਭਾਲਣਿ ਚੜਿਆ ਸੰਸਾਰਾ॥     (ਪਉੜੀ ੨੯)

ਕਲਿ ਆਈ ਕੁਤੇ ਮੁਹੀ ਖਾਜੁ ਹੋਆ ਮੁਰਦਾਰ ਗੁਸਾਈ॥     (ਪਉੜੀ ३०)

ਸਚੁ ਚੰਦ੍ਰਮਾ ਕੂੜ ਅੰਧਾਰਾ॥ (ਪਉੜੀ ੨੯)

ਨਾਨਕ ਕਲਿ ਵਿਚਿ ਆਇਆ ਰਥੁ ਫਕੀਰੁ, ਇੱਕੋ ਪਹਿਚਾਨਾ      (ਪਉੜੀ ੪੮)

 

ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ

ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਸ ਅਲੰਕਾਰ ਦਾ ਬੜਾ ਹੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਕਵੀ ਜਾਂ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵਰਣਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਸਤੂ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਪਮਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਜਾਂ ਤੁਲਨਾ ਆਦਿ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ ਵਿਚ ਦੇ ਵਸਤੂਆਂ (ਉਪਮੇਅ ਅਤੇ ਉਪਮਾਨ), ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਸ ਵਿਚ ਤੁਲਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਵੱਖਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੇ ਵਰਗੇਵੇਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਜਾਂ ਸਮਾਨਤਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਉਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਉਪਮੇਅ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚੀਜ਼ ਨਾਲ ਉਪਮੇਅ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਜਾਂ ਤੁਲਨਾ ਕਰਕੇ ਦਿਖਾਈ ਜਾਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਪਮਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਨਕੁ ਪ੍ਰਗਟਿਆ ਮਿਟੀ ਧੁੰਦ ਜਗਿ ਚਾਨਣ ਹੋਆ॥

ਜਿਉਂ ਕਰਿ ਸੂਰਜੁ ਨਿਕਲਿਆ ਤਾਰੇ ਛਪਿ ਅੰਧੇਰੁ ਪਲੋਆ॥

ਸਿੰਘ ਬੁਕੇ ਮਿਰਗਾਵਲੀ ਭੰਨੀ ਜਾਇ ਨ ਧੀਰਿ ਧਰੋਆ॥ (ਪਉੜੀ ੨੭)

ਏਥੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਸਿੰਘ (ਸ਼ੇਰ) ਨਾਲ ਤੁਲਨਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮਿਰਗਵਾਲੀ ਮਾਨਵ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਰਥਾਤ ਨਾਥਾਂ ਜੋਗੀਆਂ, ਮੁੱਲਾਂ ਮੁਲਾਣਿਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਅਤਿਕਥਨੀ ਅੰਲਕਾਰ

ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਜਾਂ ਘਟਨਾ ਜਾਂ ਨਾਇੱਕ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾ ਚੜਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਥੇ ਅਤਿਕਥਨੀ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਵਧਾ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿਚ ਅਤਿ ਦੀ ਬਿਆਨਬਾਜ਼ੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਈ ਵਾਰ ਮੰਨਣਯੋਗ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚ ਅਤਿਕਥਨੀ ਅਲੰਕਾਰ ਕਾਫੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।